Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

For første gong ligg Johann Wolfgang von Goethes Die Wahlverwandtschaften føre i nynorsk språkdrakt. Oskar Vistdal har omsett boka for forlaget Skalds klassikarserie. Med denne for si tid eksperimentelle romanen om kjærleik og ekteskapsbrot vekte den 60 år gamle forfattaren debatt. Sjølv såg han boka som det mest vellukka han hadde skrive.

Om bakgrunnen for Valskyldskapane (1809) seier Torgeir Skorgen:

– Dette var Goethes tredje roman. I 1774 kom brevromanen Unge Werthers lidelser, som skildrar eit stemningsmenneske som ikkje klarar å halde seg til objektive bindingar, og som borgarleg kunstnar i adelege krinsar maktar han heller ikkje å disiplinere sitt eige talent. Werther er geniet som går seg vill i seg sjølv. Drygt tjue år seinare kom dannings- og utviklingsromanen Wilhelm Meisters læreår, om ein ung mann frå handelsborgarskapen som kjenner ei dragning mot teateret. Boka skildrar hans veg inn i teaterverda og tilbake til samfunnet, korleis han blir ein vaksen og ansvarleg person.

Viktig for Goethe var også venskapen med den ti år yngre Friedrich Schiller (1759–1805), fortel Skorgen. Schiller var skulert i Kants filosofi og oppteken av tilhøvet mellom mennesket som naturvesen og mennesket som moralsk fornuftsvesen. Kunstens oppgåve, slik han såg det, var å stifte harmoni mellom desse og vere krafta som skal oppheve splittinga mellom mennesket som sanseleg stoffdrift og moralsk formdrift.

– Då Valskyldskapane kom i 1809, syntest Goethe å tvile på denne harmonitanken. Han var skeptisk til at det er råd å sameine den driftsmessige naturdelen i mennesket med moralsk pliktmedvit. Dette førte til eit tredobbelt eksperiment i romanen: eit kjemisk, eit erotisk og eit litterært, forklarar Skorgen.

Romantisk ironi

Det kjemiske eksperimentet har gitt namn til romanen. Valskyldskap, det som i kjemien seinare blei kjent som affinitet (ei forklaring ein for lengst har gått bort frå), handlar om korleis visse stoff blir tiltrekte av kvarandre. På det menneskelege planet kjenner vi dette i uttrykk som å ha «god kjemi» med nokon.

I romanen dreier det seg om det adelege ekteparet Charlotte og Eduard, som inviterer den unge niesa hennar og ein gammal ven av Eduard til å komme og bu hos dei. Det utløyser nye bindingar eller affinitetar, ekteskapeleg krise og konfliktar med fatale konsekvensar.

– Kva er det som gjer denne romanen til eit litterært eksperiment?

– Først og fremst bruken av romantisk ironi. Det kan vere ved ulike former for illusjonsbrot, som at det blir gjort klart at dette er fiksjon, noko som her skjer alt i opningssetninga. Likeins syner den romantiske ironien spaltinga mellom ideal og røyndom. Vi ser det til dømes i at ekteparet som lever i harmoni, lèt seg styre av ei rastløyse som gjer at dei går seg vill i eigne ynske.

– Boka gjer greie for ulike syn på ekteskapet. Var slike spørsmål oppe i tida?

– Absolutt. Ein eksperimenterte med samlivsforhold, sjølv hadde Goethe levd i sambuarskap med Christiane Vulpius i atten år før dei gifta seg. Og Schiller drøymde om å leve saman med to systrer, men det synte seg å vere ein dårleg idé.

– Mange har lese boka som eit eintydig forsvar for ekteskapet. Er du samd i det?

– Det har kanskje i utgangspunktet vore ein intensjon frå Goethes side. Men så er altså romanen eit eksperiment – og rik på romantisk ironi. Det kan bety at det litterære eksperimentet blir synt fram som eksperiment, men teksten har to motsette posisjonar: den egoistiske sjølvutfaldinga og ekteskapet, som står for den borgarlege moralen. Charlotte representerer forsakinga, sjølvavgrensinga, medan Eduard er meir ungdommeleg i livstrong og utfalding, og følgjer eigne impulsar på ein omsynslaus måte. Den romantiske ironien ligg i at ingen av dei to motsetnadene som blir spelte ut mot kvarandre, driftsutfalding og sjølvforsaking, fører til lukke. Begge endar i katastrofen. Snarare enn eit forsvar for ekteskapet står boka som ein tragedie i romanform eller ein versjon av det borgarlege sørgjespelet.

Det demoniske

I forfattarskapen innleier Valskyldskapane det ein gjerne omtaler som Goethes alderdomsdikting, forklarar Torgeir Skorgen. Ein overgangsroman som peiker fram mot andre delen av Wilhelm Meisters læreår, som låg føre i 1821. Der kjem tanken om forsaking tydelegare til uttrykk, at mennesket skal gi avkall på egoistiske driftsimpulsar.

– Valskyldskapane utforskar også det demoniske. Ein metafysisk konflikt mellom krefter som foredlar og dreg mennesket oppover mot det åndelege, og dei kreftene som splittar og dreg mennesket nedover. I romanen blir personane offer for krefter dei prøver å eksperimentere med og rå over. Eg vil hevde at det er her Goethe især utforskar desse demoniske kreftene.

– Kva for plass har denne romanen i litteraturhistoria?

– Sindige, reflekterande Charlotte er eit av dei tidlegaste døma i litteraturen på ein relativt kompleks kvinneskikkelse. Boka peiker også framover mot forfattarar som Theodor Fontane og Thomas Mann. Men likeins til sides mot Goethes samtidige Heinrich von Kleist og dei splitta romanfigurane hans, menneske som ikkje er herre over seg sjølv.

Løysinga blir at mennesket må lære seg å tenkje med naturen, ikkje berre streve etter å vinne herredøme over han. Men sjølve romanforma syner også at mennesket kan reflektere over naturen. Det er noko av fortenesta til denne romanen at han gir forfattaren eit utkikspunkt der han kan reflektere over det demoniske både i naturen og i mennesket.

– Kor radikal i samtida var Goethes kopling mellom naturens lover og det menneskelege?

– Dette heng saman med romantikkens oppfatning av geniet som medskapar. Der utmerkte Goethe seg med den store naturvitskaplege kunnskapen. Han er den siste store skikkelsen i europeisk kulturhistorie som er på høgd med all lærdom i samtida. Alt dette prøvde han å føre saman i forfattarskapen sin.

Splitta og rastlaus

– Skal Valskyldskapane lesast som kritikk eller parodi på romantikken?

– Heller som ambivalens, ei blanding av forsoning og ironi. Men eg synest det er romantikaren Goethe som her kjem til uttrykk.

– I romanen speler Goethe på motsetnader: naturvitskap versus moral, fornuft versus lidenskap, naudsyn versus fridom, lagnad versus rasjonalitet. Er det råd å seie kva for side som sigrar?

– I staden for å konkludere med det eine eller det andre syner Goethe fram kor splitta og rastlause romanfigurane er. Det er sagt at denne romanen og Unge Werthers lidelser er dei to bøkene i denne forfattarskapen som kjem moderne lesarar mest i møte. Det har vel å gjere med at han skildrar menneske som ikkje kan slå seg til ro med det dei har oppnådd, men heile tida vil styrkje livskjensla, bryte grenser.