Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Ved hjelp av eit krevjande kompositorisk grep der dei tre sentrale personane får komme til orde, kvar for seg, står Der det finst fuglar fram som ein illustrasjon på kor ulikt den såkalla røyndommen kan arte seg for personar som har opplevd det same. I desse dagar ligg romanen føre på norsk.

Maren Uthaug visste alt frå byrjinga at ho ville ha fleire ulike perspektiv på hendingane, men innsåg òg at ho som forfattar hadde gitt seg sjølv ei vanskeleg oppgåve.

– Det var som å løyse ein sudoku kvar dag. Dei tre delane med kvar sitt perspektiv skal passe saman heile tida, du kan ikkje skrive noko i del to som øydelegg for ein av dei andre. Så er det også slik at måten personane agerer på i éin del, må gi meining i dei andre delane. Stadig måtte eg tilbake og justere historia.

Personane har alle ulike motiv, som fargar situasjonen, men som dei ikkje vil vedkjenne seg. Dei er med i det sosiale spelet, der det dei seier, er «sant», men det får ein annan verdi i øyro til dei andre.

– I sum gir dei ulike perspektiva eit meir komplett, men også langt meir komplekst bilete av livet på fyret og i bygda?

­– Slik er jo livet. For å gjere historia meir intens har eg plassert personane på eit fyr, tett innpå kvarandre. Fordi det skulle finnast menneske på fyret, måtte eg leggje handlinga til ei tid før automatiseringa.

– Men det du skildrar, kunne like gjerne skjedd i dag?

– På mange måtar trur eg det. Framleis er det nok mange som gøymer seg og ikkje torer gjere det dei har lyst til, av redsle for dei sosiale konsekvensane.

Samisk satire

Med samisk far frå Tana og trøndersk mor frå Ørlandet budde Maren Uthaug dei første åtte leveåra i Kautokeino. Då foreldra blei skilde, flytta mor og dotter til Sønderjylland. No bur 48-åringen i København med mann og tre born.

Etter å ha vunne ein konkurranse i den danske avisa Politiken har Uthaug dei siste sju–åtte åra produsert ei dagleg, minimalistisk teikneseriestripe i avisa, med tittelen «Ting jeg gjorde». Ho er også å finne i fleire norske aviser. I tillegg har ho vore ein svært populær bloggar, som no har gått over på Instagram, der ho har over 32.000 følgjarar. Og den humoristiske overlevingsboka hennar for tenåringar er stadig å sjå på danske konfirmantgåvebord.

Før ho debuterte som romanforfattar, gav Maren Uthaug også ut fleire satiriske teikneseriebøker om samisk kultur, med titlar som Det er gøy å være same og Same shit. Dei som trur at samar ikkje har humor og sjølvironi, skal vite at bøkene ligg føre på både nordsamisk, sørsamisk og lulesamisk har vunne stor popularitet.

– Eg har fått svært fin respons i samiske miljø. Dei likar at det kjem humor frå den kanten, sidan mange nordmenn assosierer samar med klaging og syting, at dei er lette å såre og heilt utan humor.

– Du debuterte som romanforfattar i 2013 med Sånn ble det, om ei samisk jente som sju år gammal blir rykt opp frå heimemiljøet og flytt til Danmark. Kor sjølvbiografisk er det?

– Store delar av boka er sjølvbiografisk, men ikkje handlinga. Då eg skulle skrive min første roman, ville eg nytte eit stoff eg visste noko om: å bli teken bort frå ein kultur som barn og bli planta i ein heilt annan kultur. Likeins visste eg om problema det samiske samfunnet har, så det ville eg bruke som grunnlag. Mange av skildringane har eg henta frå meg sjølv.

Ein sympatisk nekrofil

I fjor kom Maren Uthaug med ein sju generasjonars slektsroman, En lykkelig slutning, som inneheld element som nekrofili, eutanasi, overtru og gjengangarar.

– Eg er svært glad i gode historier, det er slike eg likar å skrive. Bøkene mine er ikkje overdrive dramatiske, men dei inneheld ganske mange sterke element. I denne romanen ville eg utfordre meg sjølv.

Nekrofili visste ho svært lite om.

– Det du les om menneske som kjenner seg tiltrekte av lik, gjer dei ekle og fråstøytande. Eg ville skape ein sympatisk nekrofil, ein vi faktisk likar. Eg ville undersøkje korleis det er å vere nekrofil i eit moderne samfunn. Han som har denne drifta, har store problem med å kontrollere henne, han legg vinn på å unngå situasjonar som kan freiste han. Men så kjem likevel den dagen da han ikkje klarar å halde seg.

– Dette er den første romanen din som ikkje hentar stoff frå eigen familie?

– No har eg skrive meg fri, no kan eg gjere som eg vil. Og det gjer eg både i denne og den romanen eg held på med.

Heller ikkje Der det finst fuglar er fri for sterke element. I dette slektsdramaet, frå den vesle bygda Uthaug på Ørlandet, med Kjeungskjær fyr som sentrum, har forfattaren funne plass til både incest, barnedrap, svik og begjær. Og igjen klarar ho det kunststykket å få lesarane til å fatte sympati for overgriparen.

I denne bygda har morsslekta til Maren Uthaug levd i fleire generasjonar, og mykje av stoffet i romanen er forteljingar forfattaren har fått høyre frå mor si og ei tante. Kjeungskjær fyr har ho i alle år kjent ei romantisk draging mot. Delar av boka er skrivne på fyret, som no er automatisert.

Svik

Tittelorda «Der det finst fuglar» har framhaldet «finst det fisk», og denne setninga går igjen i boka. Med det meiner Uthaug at der fuglane krinsar over noko, der ligg problemet. Ein stad fuglane ofte sit, er på eit nausttak inne på land. Det er staden der utruskapen får utfalde seg, der nokre av personane får leve ut lystene sine.

– Eg tykte tittelen passa perfekt for denne boka. Personane eg skriv om, freistar halde seg innafor normene, men klarar ikkje styre driftene. Konflikten mellom normer og begjær er sentral i historia.

– Kor mykje av det du fortel i denne boka, byggjer på faktiske personar og hendingar frå di eiga slekt?

– Historia er ikkje sann, men nokre av karakterane er henta frå slekta mi. Han som heiter Feite, er basert på oldefar min. Feite er «Ørlandets største horebukk», og oldefar min var ein damenes venn. Då kona hans fødde det tredje barnet deira, fekk nabokona tvillingar som han også var far til. Takk vere han er eg i slekt med heile Ørlandet. To av kvinneskikkelsane, Darling og Hannah, har fått fleire trekk frå syster til mormor mi. Ho var så vakker at ho aldri blei gift, ho flytta til Amerika og kom tilbake etter mange år, feit og tannlaus.

– Det er mykje svik, men òg ekte kjærleik i historia du fortel?

– Sviket i boka oppstår av relasjonar som personane føler at dei bør ha, der dei ikkje følgjer hjarta. Det blir aldri ekte. Ein må gå etter det ein eigentleg har lyst til.

– Vi finn ikkje mange lyspunkt i boka. Kanskje er danske Gudrun det einaste?

– Ho bryt med normene, gifter seg ikkje slik far hennar vil, reiser ut og er seg sjølv. Ho er den dei andre kan kjenne seg friare i samvær med. Ho er ei gåve til alle, representerer det frie livet vi alle burde leve – sjølv om det ikkje er utan kostnader.

– Same kva du skriv om, er stilen din nøktern og usentimental?

– Eg kan ikkje skrive på anna vis. Eg synest heller ikkje eg skal diktere kva lesarane skal føle når dei les bøkene mine. Derfor er eg svært nøktern i måten eg ser og skildrar verda på.