Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

At Torborg Nedreaas (1906–1987) skulle hamne i gløymeboka, ser litteraturforskar Grethe Fatima Syéd ingen grunn til. Ho peikar på at denne forfattarskapen, især trilogien om Herdis på Sølverstad (Møhlenpris i Bergen) gir ei fin, estetisk leseoppleving, innsikt i allmennmenneskelege relasjonar og rike sanseopplevingar, alt formidla med eit skarpt blikk for det sosiale og det politiske. I novellene som Nedreaas debuterte med, skreiv ho mellom anna om dei såkalla tyskartøsene. Ho ville bryte ned fiendebileta og svartkvittenkinga.

– Nedreaas var eit politisk menneske i alt ho gjorde. Det var legninga hennar. Sjølv Herdis-trilogien, som er ei oppvekstskildring, sprang ut av at ho hadde lyst til å skildre miljøet i Bergen i første verdskrigen, med jobbetida, spekulasjonar og profittjag.

Av måneskinn gror det ingenting gjekk inn i abortkampen, men ho streka under at boka også handla om å skape eit samfunn der dei utsette borna blei ønskte velkomne. Eg synest at alle desse punkta svarer til slikt som vi ser kring oss også i dag.

– Er det kommunismen hennar vi kan lese ut av desse bøkene?

– Kanskje klasseperspektiv og klassemedvit heller enn direkte kommunisme. Eit medvit om sosial urettferd, internasjonal ulikskap og solidaritet. Ho heldt med Sovjet og var ein hard nagl. Ho må ha vore svært fri og steil, modig og sta og ikkje så enkel å diskutere med. I ein diskusjon på sin eigen 70-årsdag slo ho neven så hardt i bordet at handleddet knakk.

– For meg er det kontrære viktigare enn i kva grad ho var tru mot partiet og gjekk i takt. I tittelnovella i Bak skapet står øksen, frå okkupasjonstida, får det medmenneskelege vege tyngre enn hatet til fienden.

Outsideren

Spør du Grethe Fatima Syéd kva slags kvinnebilete vi finn hos Nedreaas, svarar ho at det ikkje finst eitt kvinnebilete, heller ikkje eitt mannsbilete. Snarare ulike menneskebilete. Men ho har ei dragning mot undergangsdrifta som finst i oss alle. Den erotiske drifta knyter ho direkte til det farlege. Både kvinner og menn i desse bøkene rommar motsetnader, dei kan vere harde, kantete og konvensjonelle og likevel ha det store rommet i seg.

– Kor sentral er outsideren i forfattarskapen?

– Den posisjonen er heilt sentral. Hovudverket er trilogien om Herdis Hauge – Trylleglasset (1950), Musikk fra en blå brønn (1960) og Ved neste nymåne (1971). Herdis er på mange måtar eit slags sjølvportrett. Ho er ein outsider heilt frå byrjinga av. Ho er einebarn, blir skilsmissebarn og er litt sosialt klønete i samværet med dei andre borna i gata, delvis fordi dei seier ho lyg. Det kjem av at ho har slik livleg fantasi; ho ser ting som ingen andre ser og høyrer ting dei andre ikkje høyrer. Når ho ikkje kan dele slike opplevingar med andre, blir ho litt utanfor. Her møter vi den blivande diktaren.

Så høyrer ho ikkje heime i arbeidarklassen, men heller ikkje i overklassen. Slik blir ho også ein outsider. Men denne posisjonen gir ein fridom. Sjølv om Herdis er eit einsamt barn, har ho eit rikt indre liv.

Under arbeidet med Nedreaas har Grethe Fatima Syéd især fått augo opp for den store sanserikdommen i desse bøkene. Skildringane er fulle av lukter, fargar og lydar.

– Kva trur du Nedreaas ville med Herdis-romanane?

– I byrjinga ville ho skildre si eiga oppveksttid med klasseperspektivet og det som skjedde i jobbetida under første verdskrigen. Så har ho sagt at Herdis, som ho kalla «et innpåslitent beist», kjempa seg til ein stadig større plass i boka. Jenta er uskuldig på eit vis, men har også ein posisjon som gjer at ho kan observere og kritisere dei vaksne.

Boka som aldri kom

– Torborg Nedreaas ville skrive ei siste bok om Herdis, ein roman utan lykkeleg slutt. Kvifor fekk ho det ikkje til?

– Eg trur det kom av helsa og livet og åra som gjekk. Begge sønene hennar blei utsette for ulykker, så det var sikkert tunge tak mot slutten. Synd, men då får vi dikte vidare sjølve.

I 1970-åra henta kvinnerørsla fram «abortromanen» Av måneskinn gror det ingenting og nytta han for alt han var verd i kampen for fri abort. For i boka skildrar forfattaren mellom anna nokre horrible abortscener. Syéd er ikkje i tvil om at Nedreaas ville det eksisterande systemet til livs, men ho var også tydeleg på at abort ikkje er noko gode, men ein forferdeleg ting sjølv i legaliserte former.

– Boka har fleire fine skildringar av korleis andre artar har det med avkommet sitt. Forfattaren snakkar om «livets lov», der det er naturleg og godt for ei kvinne å få barn. Du ser òg i denne romanen at kvar gong kvinna blir gravid, medfører det ikkje berre bekymring, redsle og katastrofe. Ho blir vakker, får eit lys over seg. Det kan vel hende at framhevinga av denne romanen blei litt for einsidig i skyttargravskrigen på syttitalet. Det finst ingen fasit på kva Nedreaas ville sagt i dagens debatt om delt foreldrepermisjon og barnehage, men eg har ei kjensle av at ho ville sagt noko slikt som «hold an her, kanskje vi skal tenkje på at barnet er eit stort mirakel som krev at vi trer litt tilbake og set barnet først».

«Novellist av legning» er Nedreaas blitt kalla. Det forklarer Syéd mellom anna med at forfattaren debuterte med to novellesamlingar, og at første band i Herdis-trilogien også blei skriven som – og tvillaust er – ei novellesamling. Før ho debuterte skjønnlitterært, hadde Nedreaas også skrive mange noveller for vekeblad.

– Det kan tenkjast at ho ikkje hadde nok sjølvtillit til å gå laus på ein roman. I dei novellene som er heilt noveller, og ikkje handlar om Herdis, nyttar ho ofte ein framstillingsmåte som ikkje er så realistisk. Fleire av novellene har draumpreg, og ulike røyndomsplan flyt inn i kvarandre.

– Fordi ho var kvinne

«Realismens poesi» er eit uttrykk som er blitt nytta om denne forfattarskapen. Grethe Fatima Syéd meiner at det strekar under dei poetiske kvalitetane i Nedreaas-bøkene, ikkje minst knytte til sanserikdommen, det sansa, det vare. Somme tider pyntar Herdis på detaljar ho festar seg ved i gatebiletet, og utstyrer trivielle ting med eit skinn av skimmer, lyftar dei litt over den grå realismen.

Syéd trekkjer parallellar mellom Nedreaas og Tomas Espedal, for begge skriv i det sjølvbiografiske feltet. Men der ettertida berre ser innhaldssida ved bøkene til Nedreaas, blir Espedal vurdert som ein viktig litterær eksperimentator – ein som er oppteken av form, bryt grenser, utforskar romansjangeren. I dette ligg ei implisitt verdirangering. Espedal er dristig og djerv, han fornyar formene og bryt upløgd mark.

– Det irriterer meg, for dette ligg i augo som ser, og dei ser ikkje, eller vil ikkje sjå, alt som finst av kunstdiskusjon i Av måneskinn gror det ingenting. Dette er såkalla «Espedal-tema», men det er det ingen som har kommentert hos Nedreaas. Fordi Torborg Nedreaas var kvinne, har ho ikkje vore interessant på same måte som Espedal.