Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

I dei tolv åra som har gått sidan frilansjournalisten og forfattaren først vitja Japan, har Strøm vore tilbake årleg, mellom anna som praktikant ved den norske ambassaden i Tokyo i sju månader. Etter alle desse opphalda er kjærleiken til landet og folket framleis like sterk, men også meir kompleks, forklarar ho.

– Boka mi er ei reise frå sør til nord, og parallelt skriv eg meg gjennom historia frå urtid til samtid. Kjærleiken er framleis kjempesterk, men meir nyansert enn då eg reiste dit første gong i 2008. Då var eg ukritisk forelska i alt som var japansk. Landet har forma meg på mange måtar, men i dag ser eg jo at ikkje alt er like bra.

I enkle tal, henta frå Strøms bok, består Japan av 6852 store og små øyer som strekkjer seg over 25 lengdegrader (mot våre 14) på eit areal som er om lag like stort som Noreg. Her lever 125 millionar menneske som årleg er utsette for kring tusen jordskjelv. Fråflyttinga er stor, noko åtte millionar tomme hus på landsbygda vitnar om. Men på øyene lengst i sør lever folk lenger enn elles i verda, der er òg overgangsalderen mildare og demens sjeldnare.

– Du skildrar japanarane som stolte, hardtarbeidande og høflege, men også kjenslevare og litt melankolske?

– Ein stor skilnad på europeisk og japansk kultur er korleis dei uttrykkjer kjensler. Mellom japanarane opplever ein lite klemming og andre fysiske uttrykk for affeksjon. I staden tyr ein til orda, og det japanske språket er rikt på bilete frå naturen som på ein fin måte uttrykkjer nyansar.

Ein merkar det melankolske i den sterke kjensla japanarane har for årstidsskiftingane i naturen og tidas gang.

– Nett no har kirsebærbløminga bølgja over heile landet. Etter ei veke fell blomane til jorda og minner folk på at nok eit år er gått. Medvitet om at alt liv er i endring, er sterkt. Fordi så mykje symbolikk er innarbeidd i naturen, gir det tette sambandet mellom natur og kunst desse skiftingane ein ekstra dimensjon.

Rollene

– Kva er det som tydelegast skil japanske manns- og kvinneideal frå vestlege?

– Japanarane er nokre tiår på etterskot med omsyn til likestilling. Du ser det i talet på kvinner i arbeidslivet, på barnehagedekninga og i språket, der det er tydeleg at ei kvinne skal vere god kone og klok mor. Ho skal ete grønsaker og små bollar med ris, medan mannen skal vere kjøtetar. Reklamen fortel at kvinnene skal vere porselensdokker, men også mannfolka skal opp tidleg og føne håret. Det er nok litt meir rom for at japanske menn pyntar seg, enn vi ser i Noreg.

I Japan møter du det ultramoderne, men likeins det heilt umoderne, fortel Ina Strøm. Det siste gjeld ikkje berre kjønnsroller; det er tale om alle rollene det blir venta at ein skal ha i livet, som son eller dotter, mor eller far, nabo eller arbeidstakar. Det finst eit stort sett av forventningar som gjeld til kvar tid. Somt kan opplevast som verdifullt, anna som kvelande om ein ikkje passar heilt inn. Det er stor vekt på skikk og bruk, mindre rom for fleksibilitet.

– Livet til japanarane er altså mykje meir regulert enn vårt?

– Det er heilt klart mitt inntrykk. Du ser ofte ei prektig overflate, men når det blir mørkt, dei går på byen og det kjem øl på bordet, skjer ofte spennande ting. Også den utbreidde kostyme- og utkledingskulturen gir små pustehol i det konforme livet.

– Kva meiner du når du skriv at den japanske yrkesbyrgskapen ligg farleg nær skamma?

– Dei har så store forventningar til seg sjølve som arbeidstakarar at fallhøgda blir enorm. Det er lite rom for å ha ein dårleg dag på jobben. Når ein legg så mykje av identiteten sin i korleis ein utfører arbeidet, er vegen kortare til å feile – og til å skamme seg.

– Og til å ta livet sitt?

– Det òg. Sikre tal finst ikkje. Japan har ei arbeidsmiljølov som set grenser for kor mykje ein kan gjere, men tradisjonen og kulturen står høgare, og konkurransen er hard i mange bransjar.

– Du skriv om «den japanske omstendeligheten». Kva legg du i det?

– Dette har både ei positiv og ei negativ side. Den positive finn du i handverk, kunst og matlaging, der ein legg sjela si i arbeidet. Alt det som gjer Japan så fascinerande og flott å reise til. Baksida er korleis det omstendelege motverkar effektiv kommunikasjon, der alle atterhald skal med for å verne seg mot farlege, ubehagelege eller forvirrande hendingar. Dels ligg dette i språket sjølv. Det engelske «Mind the gap» blir på t-bana i Tokyo «Ver vennleg å vere aktsam og sjå kvar du set foten når du går av toget». Men i dette, som du også møter i butikkar og på restaurantar, ligg òg ein sterk omtanke for gjestane og deira behov.

Åndene

Boka gir inntrykk av at japanarane på heilt andre måtar enn oss lutheranarar blandar det religiøse og det sosiale. Dette forklarar forfattaren mellom anna med alle rituala og at dei religiøse festivalane har meir preg av å vere folkefestar. Å halde templa og shinto-heilagdommane i god stand krev også mykje dugnad.

– Japan synest å ha ei overflod av ånder. Kva rolle spelar dei i dagleglivet til folk?

– Du ser det mellom anna i korleis japanarane tek vare på tinga sine, og korleis tinga i shinto-tradisjon blir tillagde sjelseigenskapar. Ei synål som er brukt, kan få kvile i ei lita pute med gele, for då har ho gjort jobben sin. Ein skal ha få ting, dei skal vere av god kvalitet og behandlast med varsemd og kjærleik. Sjå berre alle dei vakre og velhaldne veskene og ryggsekkane folk ber på. Og den slitne anorakken skal du takke for innsatsen før du skil deg av med han. Folk er flinke til å ta vare på det som er verdt å ta vare på, men så finst det også enormt mykje plastemballasje og eingongsgjenstandar.

I fjor fekk Japan ny keisar. Ved kvart slikt skifte går landet inn i ei ny, intern tidsrekning, som byrjar med år 1 og får sitt eige namn. Den nye heiter reiwa, «vakker harmoni». Dette skiftet fører mellom anna med seg at alt av stempel, skjema, brevmalar og mykje anna må fornyast. Strøm fortel at det ved siste skifte var debatt om å avskaffe ordninga.

– Har desse endringane og det nye «slagordet» praktisk betydning for folk flest?

– Det formelle merkar dei jo, men eg trur ikkje namnet har særleg mykje å seie i det daglege. Når det likevel er knytt stor spenning til det, er det med tanke på kva signal namnet gir, ein slags politisk statement.

Urfolket

– I kva grad vil du samanlikne behandlinga av ainuane, Japans urfolk på Hokkaido, med det samane har vore utsette for hos oss?

– Slik samane måtte gjennom ei fornorskingsprosess, har ainuane opplevd ei japanisering. I begge land har det skapt fordommar som det har teke lang tid å nedkjempe. Her ligg Japan fleire tiår etter oss. Der ville ein parallell til samefolkets dag og menneske i kufte vore heilt utenkjeleg. Splitt og hersk-strategien frå styresmaktene har vore så effektiv at det snart ikkje finst ainuar igjen, språket er så godt som tapt og med det ein heil kultur med mytar og forteljingar.

– Korleis pregar dei hyppige jordskjelva folk?

– Med drill på skular og arbeidsplassar øver folk seg på kva dei skal gjere. Men eg opplever ikkje at dette er eit tema det blir snakka mykje om. Dei er fødde og oppvaksne med at trugsmålet finst som ein konstant dei ikkje kan gjere noko med.