«Tilgje? Eg kan ikkje eingong tilgje dei om 100 år»

Då ein kolonne med væpna menn rulla inn i byen, visste Dalia at nokon kom til å døy. Ho lukka persiennene, greip dei tre borna sine og gøymde dei i den bakarste delen av huset. Utanfor marsjerte menn med mørke skjegg gjennom gatene. Dei likna på jihadistar. Mannen hennar var ikkje heime. Berre den gamle mor hennar sat stille i eit hjørne.

Så banka nokon hardt på døra. Dalia heldt pusten og torde knapt å blunke. Utanfor ropte dei at dei visste at nokon var der inne. Ho følte seg trengd opp i eit hjørne i sin eigen heim. Ho reiste seg langsamt og opna døra. Framfor henne stod ein mann. Skjegget dekte halve andletet hans, og ein kalasjnikov dingla over brystet hans.

«Er du sunni eller alawitt?» spurde han.

Utan å vente på svar gjekk han inn i huset.

«Alawitt», svara ho, og angra med det same.

Mannen gjekk roleg gjennom stova og vidare inn på kjøkenet, der borna sat på golvet. Han rekte fram handa mot den ni år gamle son hennar. «Du blir med meg», sa mannen.

Dalia, 41 år, var lamma og torde ikkje stille seg i vegen, sjølv om det var det ho inst inne ville.

Då han var på veg ut med guten, bøygde mannen seg ned og kyssa dotter hennar på panna.

«Du får snart sjå bror din att», sa han og forsvann ut døra.

Dalia ville skrike, men stemma svikta. Ho sat fastfrosen, sekunda kjendest som ei æve. Nokre minutt seinare høyrdest skotsalver ute på gata. Ho heldt dei to borna tett inntil seg og skalv som eit ospelauv. Så høyrde ho kvinner skrike utanfor.

Mor til Dalia reiste seg frå kjøkengolvet, gjekk bort til vindauget og skilde forsiktig persiennene med fingrane. Då ho såg kva som låg utanfor, sokk ho saman på golvet. I same augeblinken byrja bilane å køyre vekk.

Dalia sprang ut. Overalt i den smale gata låg menn og gutar i blodpølar, skotne på kloss hald. Kvinner i nabolaget stod ved lika, skreik og slo seg for brystet. Ho såg seg rundt og fekk auge på son sin. Ho kjende ikkje att andletet hans, hovudet var sprengt vekk, men trøya var hans. Ein av bilane måtte ha køyrt over han.

«Ein av mennene i bilane rulla ned vindauget og sa at det var eit mistak at son min blei drepen», fortel ho meg og bryt saman.

Blodbad ved Middelhavet

Massakren på sivile i Latakia-provinsen vest i Syria markerer eit av dei hittil mørkaste kapitla i den skrøpelege overgangsperioden til landet. Han gjekk føre seg knapt fire månader etter at Syrias president Bashar al-Assad blei avsett og flykta til Moskva, og blei eit vitnesbyrd om at alawittane – som er den minoriteten Assad sjølv tilhøyrer – no betaler prisen for fleire tiår med undertrykking under regimet til den tidlegare presidenten.

Blodbadet råka fleire byar langs den syriske middelhavskysten i mars i år. Dei nye regjeringsstyrkane gjorde gjengjeld for eit bakhaldsåtak frå alawittiske Assad-tilhengjarar. 1659 sivile og 273 krigarar omkom.

Hemnen blei nådelaus: Væpna sunnimuslimske grupper rykte inn, drap sivile og etterlét seg gater fulle av skrekk. Syriske organisasjonar som Syrian Observatory for Human Rights har dokumentert kva som skjedde: Menn blei audmjuka og tvinga til å krype og gøy som hundar. Det blei brukt torturmetodar som å brekke ryggar og trampe folk i hel. Ein lemlesta folk ved å rive auga deira ut.

President Ahmed al-Sharaa har kome med lovnader om rettferd, men har ikkje gjort noko. Ingen er arresterte, ein berre snakkar om ei etterforsking.

Eg har reist til Latakia for å snakke med dei alawittiske offera om det nye Syria. For her bur dei som taper på Assads fall, og stemninga er ikkje som i Damaskus, Douma og Homs, der dei nye makthavarane held til.

Sjølv om dei amerikanske sanksjonane enno ikkje er oppheva, gler det nye regimet seg over at Syrias nye president har blitt anerkjent av FN. Dei er glade for at USA i samarbeid med regjeringa har gjennomført operasjonar mot Den islamske staten. Og då Tom Barrack, USAs ambassadør til Tyrkia og spesialutsending til Syria, utan omsveip nyleg erklærte at «Syria er tilbake på vår side», tolka ein det som eit teikn på at landet er på veg inn i varmen att.

Men blant alawittane, som utgjer rundt 13 prosent av Syrias 25 millionar innbyggjarar, rår det ei heilt anna stemning. Mange føler seg svikta av omverda fordi dei blir knytte til Assad.

– Som alawittar har vi ei uviss framtid i Syria, fortel Dalia. 

– Vi fryktar at vi skal bli andrerangs borgarar i vårt eige land. Vi prøver å få omverda til å vakne. Dagleg kontaktar vi diasporaen vår i Vesten, regjeringar og internasjonale organisasjonar for å minne dei på at vi framleis eksisterer.

Sjølve opptakten til møtet mitt med dei alawittiske kvinnene seier alt om situasjonen deira. Avtalen blei inngått i løynd.

Den alawittiske kontaktpersonen min i Latakia har høyrt at sjåføren min frå Damaskus er sunnimuslim, og er redd for å bli sett av han. Kontaktpersonen ber meg difor om å gå av utanfor eit travelt sjukehus når eg kjem fram, for ikkje å vekkje mistanke. Så det gjer eg. Eg hoppar ut av bilen, tek farvel med sjåføren og tek oppstilling framfor eit apotek. Først når bilen er ute av syne, dukkar kontaktpersonen opp.

Vi vandrar gjennom tronge smau og går i sikksakk mellom bakgardar og betongmurar før vi er framme hjå Dalia, Maha og Nada – kvinner som har mista born og ektemenn i massakren.

Når eg kjem inn i rommet der møtet skal finne stad, kjennest lufta tung, som etter ein krangel som enno ikkje er over. Kvinnene sit tett saman. Den eine gnir seg under auga, der mørke skuggar har slege rot. Den andre lèt hendene vandre rastlaust i fanget. Dei ser ut som menneske som har opplevd altfor mykje.

«Far er jo udødeleg, mor»

Og det er her eg får Dalias historie. Men eg får òg Mahas – ei velkledd og lyshåra alawittisk kvinne på 40 år. Og den historia er ikkje mindre fælsleg.

– Dei var væpna då dei kom inn i leilegheita vår. I byrjinga var dei rolege. Mannen min og eg prøvde å halde hovudet kaldt. Dei spurde om han var alawitt. Han svara ja, men la til at han var imot Assad, akkurat som dei. Og at han håpa at dei saman kunne byrje på eit nytt kapittel, seier ho.

Så skildrar ho korleis stemninga endra seg. Ein av mennene bad gutane kome bort til seg. Den eine av mennene retta maskingeværet sitt mot foreldra og gav dei ordre om å knele. Den andre byrja å banke opp dei to gutane på ni og elleve år.

– Mannen min og eg var heilt lamma. Eg skammar meg framleis over at eg lét att auga medan gutane mine fekk juling midt i stova, seier ho.

Den eine av mennene minte henne om skurken i ein film. Han tvinga gutane til å knele og løfta geværet sitt.

– Kven av sønene dine skal eg skyte i hovudet, spurde han.

Maha seier at ho heldt seg taus.

– Eg var paralysert, for kva skulle eg seie, spør ho.

Brått fekk mennene ei melding over walkietalkien. «Forlat området», lydde meldinga. På vegen ut tok dei mannen hennar med. Han rakk å ta på seg pyjamasoverdelen før han roleg følgde dei ut, som om han framleis håpa at fornufta ville sigre.

Etter å ha sete tause i stova i ein time sa Maha til gutane at gata verka stille. Dei måtte flykte over til onkelen på den andre sida.

– Når vi kjem ut i oppgangen, ligg det eit lik under eit teppe der. Det er blod overalt, på veggene òg. Eg ber gutane om å sjå ein annan veg, men son min seier: «Mor, det er ermet til far.» Og så frys eg til.

Ho vurderer ein augeblink å snu, men borna insisterer. Dei vil sjå om det verkeleg er far deira. Og det vil ho òg inst inne. Ho løftar teppet.

– Andletet var heilt øydelagt. Kjeven var borte. Tennene låg strøydde på bakken ved sida av han. Men eg kjende han att på skjegget, ringen på fingeren og pyjamasen hans. Andletet hans hadde blitt knust med noko tungt – kanskje med magasinet til geværet.

Maha gjekk tilbake til leilegheita. På vegen opp sa ein av gutane noko som fekk henne til å bryte saman. «Mor, det kan då ikkje vere far som ligg der. Han ville jo ha slege tilbake, ikkje sant?»

Offer og skurkar og offer på nytt

Alawittane har i fleire hundreår vore omgjevne av mystikk, misforståingar og fåkunne. I den islamske verda blir dei ofte rekna for å vere kjettarar – avvikarar frå den ortodokse læra. I Vesten blir dei – for å gjere saka enklare – ofte karakteriserte som eit sjiamuslimsk mindretal med band til Iran.

Eg hadde lese om alawittane før, men først der skjøna eg kor annleis trua deira eigentleg er. Ho skil seg markant frå dei fleste andre islamske retningar og er samtidig omspunnen med mystifisering og hemmeleghald. Dei trur på éin Gud, men reknar Ali, fetteren til profeten, som ei jordisk lekamleggjering av det guddomlege. Den religiøse praksisen deira følgjer ikkje dei tradisjonelle mønstera i islam: Ikkje alle fastar under ramadan, og mange feirar kristne heilagdagar som jul, påske og jonsok, minnedagen for døyparen Johannes.

I fleire hundreår levde alawittane eit stille liv i fjella vest i Syria. Der dyrka dei den bratte og steinete, men frodige jorda med utsyn mot havet. Dei fleste var småbønder, bundne til magre jordstykke eller til godseigarar i Damaskus som dei knapt visste kva heitte. Fattigdom og isolasjon dreiv mange ned til slettene, der dei arbeidde for sunnimuslimske jordeigarar som forakta dei for trua deira.

Alawittane følte seg urettvist behandla, og på 1900-talet fekk dette mange til å søkje seg til hæren. Berre slik kunne ein oppnå sosial mobilitet på den tida. Under det franske mandatet rekrutterte kolonimakta bevisst minoritetar til militæret for å halde dei sunnimuslimske elitane i sjakk. Og etter at landet fekk sjølvstende, gjekk mange alawittar framleis vegen om hæren for å sikre seg innverknad.

Etter det korte demokratiske mellomspelet på 1950-talet følgde to tiår med kupp og motkupp, der offiserar bygde opp lojale nettverk baserte på klan, region og tru. Då Hafez al-Assad, som sjølv var alawitt, tok makta i 1970, var dette kulminasjonen av denne utviklinga. Under hans styre blei alawittane ryggrada i Syrias hær og tryggingsapparat, ein posisjon dei hadde heilt fram til regimet fall i 2024.

Dagen før møtet mitt med dei alawittiske kvinnene snakka eg med fleire politiske fangar og skribentar ved kysten. Havet låg stille under den milde haustsola, medan eit fuktig slør av støvregn dreiv inn frå havet og fekk lufta til å glimte i sølvtonar.

Ein av dei eg møtte, var legen og forfattaren Ibrahim Zarqa, som skriv for det intellektuelle arabiske magasinet Al-Jumhuriya. Han har i årevis studert verda til alawittane inngåande.

Han sa noko som dei færraste tenkjer på når det gjeld alawittane.

– La meg fortelje deg noko, sa Zarqa medan vi sat ved kysten.

– Mange trur at alawittane var privilegerte under Assad, men det er ikkje heilt sant. Dei var like fordømde som resten av folket.

Sjølv om mange alawittar hadde tilgang til statlege stillingar, særleg i militæret og tryggingstenestene, innebar ikkje dette at heile mindretalet naut godt av regimet. Berre Assads nærmaste klan og støttespelarar oppnådde særfordelar. Dei fleste var fattige og avhengige av offentlege stønader og militærløner.

– For Assad handla det om kontroll, forklarer Zarqa.

– Han var ikkje interessert i nokon alawittisk middelklasse. Middelklassar utkjempar ingen krigar. Det var tenleg for regimet at alawittane var avhengige av det, slik at dei kunne kjempe når han fekk bruk for dei.

Assads analyse viste seg å vere rett. Då krigen braut ut, var alawittane mellom dei første som blei innkalla. Unge menn hadde allmenn verneplikt og blei sende i strid i hopetal. Av dei rundt 500.000 som mista livet i den syriske borgarkrigen, var det om lag 100.000 unge alawittar. Dette er 20 prosent av offera, sjølv om minoriteten berre utgjer 10 prosent av innbyggjarane i Syria.

– Mange alawittar opplevde mykje vondt under krigen. Demografien endra seg. Men dette har ein ikkje snakka om, for Assad sat jo ved makta. I eit sekterisk klima er det enklare å knyte dei til regimet enn til dei som blei offer for det.

Forsoning?

Ahmed al-Sharaa, Syrias nye president, er høg, veltalande og – etter syrisk standard – karismatisk. Han er fødd i 1982 og representerer ein yngre generasjon av leiarar i Midtausten. Den tidlegare krigaren opptrer sjølvsikkert i dress og rir på ei bølgje av forsiktig optimisme.

Etter maktovertakinga prøvde han å roe folket og samle nasjonen. Han viste til profeten Muhammed, gav amnesti og oppmoda om fred mellom trusretningar:

– Ikkje hogg ned tre, ikkje gjer born redde og ikkje sprei frykt i folket vårt, sa han.

Orda lydde som ein lovnad om vern og som ei forsikring til minoritetane om at det ikkje venta kollektiv straff.

Men håpet om eit inkluderande styre er i ferd med å svinne. No er regjeringa dominert av tidlegare opprørarar som ope markerer ein sterk sunnimuslimsk identitet. Ei omfattande utreinsking av alawittiske embetsmenn har ført til at titusenvis er utan arbeid. Og iblant blir alawittar sporlaust borte.

Al-Sharaa har nekta for å ha ansvar for massakren, og har sett ned ein sannings- og forsoningskomité, men den har enno ikkje gjeve resultat. Klimaet er framleis betent. Mange sunnimuslimar meiner at alawittane sjølve gjorde seg skuldige i verre brotsverk under krigen, og at dei difor bør vere takksame for at hemnen ikkje er blodigare.

Internasjonale observatørar – deriblant vestlege embetsmenn – peikar på at ein må verne minoritetar og kanskje akseptere ein viss grad av lokalt sjølvstyre. Elles vil ikkje Syria kunne fungere, meiner dei.

Dei fleste politisk bevisste syrarane eg har snakka med, deler oppfatninga av at Syria, som er delt mellom sunnimuslimar, alawittar, drusarar og kurdarar, berre kan fungere dersom alle gruppene føler seg inkluderte. Sunnimuslimane dominerer storbyane, alawittar og drusarar lever særleg ved kysten og i sør, medan kurdarane kontrollerer oljeområda i nord. Gruppene er avhengige av kvarandre – ingen kan klare seg åleine.

Det avgjerande spørsmålet er difor om dei klarer å leve saman i fred.

I Latakia har kvinnene delte meiningar om dette. Den forsiktige optimismen som pregar store delar av det sunnimuslimske Syria, deler dei ikkje her – av gode grunnar. Mange alawittar snakkar dagleg om å flykte. Frå landet, frå fortida, frå det nye Syria.

Dalia trur at håpet står og fell med om staten klarer å leggje bort religion som moralsk og politisk rettesnor.

– Sosial rettferd bygd på ein sekulær stat er den einaste moglege løysinga på Syrias sekteriske krise, seier ho.

Nada, ei 43 år gammal kvinne som har mista ektemannen, ser mørkare på framtida.

– Forsoning? Kva for forsoning? Trur du verkeleg at eg vil lære borna mine å vere lojale mot den nye staten som drap far deira? Gløym det. Ikkje eingong om 100 år kan eg tilgje dei, seier ho før eg forlèt Latakia saman med den sunnimuslimske sjåføren min.

Weekendavisen har kontakta informasjonsministeriet i Syria og bede om ein kommentar til skuldingane om overgrep mot alawittar i Latakia-provinsen, men ved deadline hadde redaksjonen enno ikkje fått svar.

Einerett: Weekendavisen / Dag og Tid

Omsett frå dansk av Signe Bergvoll