Lytt til artikkelen:

BOKDIETT

Ida Lødemel Tvedt

Ida@dagogtid.no

Høyr, høyr! I desse dagar, faktisk på denne avissida, vert ein splitter ny nyttårsdiett lansert! Det dreiar seg om ein banebrytande ernæringsteori om litteraturkonsum, basert på iherdig forsking frå romjulssofaen.

Teorien er teologisk i forma, og han byrjar med den som sit der, i ein kropp, og les.

Lesaren sit åleine. (Sjølv om det er andre i rommet, er lesaren åleine). Lesaren opnar ei bok. Om boka er god, og lesaren er villig, skjer det noko. Boka og lesaren manipulerer kvarandre, rokkar ved heile premissen for det den andre er, formar den andre i sitt bilete.

Lesaren freistar fyrst å tvinge boka inn i det lesaren alt veit, liker og misliker, limer kanskje post-it-lappar inn i sprekkar, strekar under, lagar eseløyre – er kanskje litt for aggressiv i kurtisen. Men om boka er god, har ho overtaket, for boka byr på meir enn uthevingar og parafrasar, ho byr på forvandling, metamorfose, i ny og ne ekstase (i ordets opphavlege tyding: ex stasis, utanfor-deg-sjølv-opplevingar, ein pause frå det rælet som er deg sjølv).

Boka tilbyr lesaren ei heilt ny form, noko ein kan trekkje på seg eller inn i seg medan ein les, om ein les sakte og ikkje klamrar seg for hardt til den ein var før høvet til omkalfatring melde seg. Etterpå kan lesaren vandre vekk frå boka, framleis litt forvandla. Den luftige stivelsen i boksidene er omdanna til nye solide musklar. Papiret var oblat.

Og om dette hender i overgangen til 2020, byrjar kanskje lesaren for fyrste gong å lese som om livet verkeleg står på spel, som om lesinga no er det einaste som kan byggje stamina for den intellektuelle langdistansen lesaren står overfor. For når avisverda byrjar å høyrast ut som skulebolle- og brusrusa dritslenging i ungdomsskulegarderoben, byrjar bøkene brått å likne litt på frelse.

Eller i det minste ein bra diett. Lesaren set seg sjølv på bokkur, for å betre helse, styrke og raffinement – for å slanke av seg tid og stad. Strategien er det motsette av mindfullness. Målet er å ikkje akseptere seg sjølv, og å vere korkje her eller no. Mottoet: Aviser er karbohydrat. Bøker er protein.

Men kva er da forfattarsamtalen? Ein litterær quick fix for folk i farta, som ikkje skal tyggast, men fordøyast friksjonsfritt? Fast food? Billig proteinpulver?

Debatten vert vekt til live med jamne mellomrom. Folk les ikkje lenger, seier ein eller annan kulturkommentator, dei går på litteraturarrangement i staden, for liksom å smykke seg med litterær aura, utan å leggje ned arbeidet som litteraturen krev. Litteraturen har blitt omgjord til brød, sirkus og kjendisdyrking, seier dei.

I desember blussa debatten opp att, då Carina Elisabeth Beddari, gjæv kritikar i Morgenbladet, med glimt i auget foreslo at vi la ned alle litteraturfestivalar og kulturhus, eller i det minste vart einige om å lese minst ti bøker for kvar forfattarsamtale vi vitja – ein god tommelfingerregel, spør du meg. Det fyrste sa ho nok litt på spøk, men Litteratur-Noreg er oppfarande nok til likevel å lage bruduljar om det på Facebook.

Det heilage treeininga

Forfattarsamtalar er ein vanskeleg sjanger. Dei kjennest som regel uforløyst, som om forfattaren, intervjuaren og publikum ville at eit eller anna skulle skje, at noko viktig skulle verte sagt, noko nokon hadde på tunga. Samtalen var heilt ok, seier vi etterpå, men han tok ikkje heilt av, han kom liksom ikkje til poenget. Ingen kan setje fingeren på nøyaktig kva poenget burde ha vore.

Men ein sjeldan gong fungerer det. Rommet lukkar seg rundt nokre setningar, alle høyrer at noko viktig har blitt sagt, at møtet har skapt noko nytt, noko sjølvstendig, noko meir enn det boka alt dekkjer. Desse augneblinkane er mystiske, ein klarer ikkje å artikulere kva det var som hende, men alle i rommet merka det, for det ville vore umogleg om ikkje alle spela med. Det dreiar seg om tru.

Forfattaren, intervjuaren, og publikum. I ein forfattarsamtale er dette den heilage treeininga.

Faderen

Utgangspunktet for ein forfattarsamtale er vel at vi vil ha noko frå forfattaren som boka ikkje alt gir. Noko som jo er litt underleg, sidan heile virket til ein forfattar dreiar seg om å sitje åleine og skrive noko som ikkje kan samanfattast kjapt i ein samtale. Likevel hentar vi forfattaren ut på scena når boka er ferdig og send ut i verda, for å snakke om seg sjølv og skrivinga. Nokon av dei hater det, dei fleste elskar det, nokon spelar ut rolla som elskverdig eksentrisk, som Dag Solstad, andre som drivne entertainerar, som Tore Renberg, og så har ein dei inderlege – Espedal og Knausgård og Fosse – sjarmeksplosjonane Ragde & Lindell, eller den intellektuelle, men mystisk nok likevel joviale, Vigdis Hjorth. Alle desse ulike personlegdomane skal møte ein intervjuar og eit publikum, som sit i salen eller på scena og vurderer i kva grad dei trur.

Sonen

Ein god intervjuar kan lage gull av denne situasjonen og gjere dei tilfeldig forsamla om til ein allianse. Han greier å skape eit kreativt kameratskap der alle i rommet er med på å gjere samtalen god. Det betyr ikkje at samtalen ikkje kan vere kritisk og kranglete, det kan han med fordel vere, men han må vere det på dugnad.

I Nils Øyvind Haagensens roman frå i fjor, Dette norske livet, vedkjenner protagonisten kjærleiken sin til den amerikanske radioverten Ira Glass – kanskje ein av verdas mest populære intervjuarar. Haagensens romanperson skriv brev til Glass, for å takke han for røysta. «Den høres alltid så inkluderande ut», skriv han. Det er røysta han omfamnar, ikkje dei røysta samtalar med. «Tonen, melodien, ellipsene. I dem finner han kameratskap.»

Det nærmaste vi kjem Ira Glass som institusjon i Noreg, er kanskje Alf van der Hagen, den tidlegare redaktøren av Morgenbladet som gir ut dialogbøker. Intervjuobjekta slappar av saman med Hagen, vert verande i samtalen lenge nok til at dei opnar seg utover dei vante frasene om kva dei driv med. Det er ikkje for ingenting at redaktøren i Vagant, Audun Lindholm, i sin kritikk av «eventifiseringen av litteraturen» skreiv noko sånt som at ei av årsakene til at mange bokarrangement er dømde til å skuffe, er at Alf van der Hagen ikkje kan vere overalt heile tida.

Å sjå Rachel Kushner og Finn Skårderud i samtale på Litteraturhuset i Oslo er å vere vitne til ein heilt annan dynamikk enn den ein ser hjå Hagen. Skårderud er psykolog og vert ofte nytta på slike arrangement. Kushner er ein amerikansk forfattar, kjend for Flammekasterne, i haust ute med Mars-salongen, ein roman frå innsida av det amerikanske fengselssystemet.

Skårderud lener seg tilbake i stolen, kroppsspråket er lukka. Ho sit liksom ironisk tekkeleg, med hendene falda i fanget.

Han seier han har alle bøkene hennar og synest dei er gode.

Ho fortryllar rommet. Tonefallet hennar er kaldt, innhaldet eksplosivt. Ho er morosam, audmjuk, har gjort seg til ekspert på temaet romanen tek opp. Dei snakkar om det amerikanske fengselssystemet, ikkje om litteratur, ikkje om skriving.

Han ber henne lese. Ho les. Men når ho er ferdig, seier han berre: «It’s beautiful!» Så skifter han fokus frå verda til forfattaren.

– Kan du seie noko om korleis du arbeider, spør han, og brått aner ein at humøret hennar søkk.

– Vi vil vite korleis litteraturen vert skapt, seier han.

Ho vert taus ein augneblink.

– Eg veit ikkje kva eg skal seie, svarer ho.

Så svarer ho med ein anekdote om ei ho kjende som jobba ved samleband på ein fabrikk.

– Når bandet stoppa, eit par gonger om dagen, visste ein at nokon hadde sett fast armen.

Han er ikkje nøgd. Han vil snakke om det å skrive.

– Eit forfattarliv er keisamt, seier ho til slutt.

– Det er derfor forfattarar har så lite til felles. Skulle eg vore samen med andre forfattarar? Fordi vi liksom alle liker å skildre verda?

– Trur du at det å skrive fiksjon gjer deg nyfiken, seier Skårderud, utan å følgje henne inn den døra ho har opna.

– Eg er alt nyfiken, svarer ho.

– Eg liker det nyfikne, seier han. Var det derfor du ville verte forfattar?

Ho nøler.

– Eg synest det er patetisk når folk seier dei alltid har visst at dei skulle verte kunstnar, seier ho og gir eit døme på ein biletkunstnar som fortel at ho teikna alt då ho var barn. «Bitch, eg òg rabla då eg var lita!»

Skårderud seier at han ofte kjem over setningar som han kan høyre at ho har fått ekstra mykje tilfredsstilling ut av å skrive.

– Vil du at eg skal lese eit døme for deg?

– Ok, seier hun.

Og så, med mykje luft i røysta, les han ei setning frå The Mars Room:

– It was almost comical how big their egos were, les han, og skryter meir av denne setninga som han høyrer så mykje sanning i.

– Eg høyrer kor tilfreds du var, seier han.

Pinleg stilt. Ho kremtar.

– Eg hadde ikkje eingong merka meg den setninga.

Slik held det fram. Ho fintar unna klisjeane han freistar å træ ned over hovudet hennar. Men han gir seg ikkje på dette med spørsmålet om kreativ prosess, ikkje før ho gir etter, gjer stemma hol og mekanisk, som for å understreke at ho keiar seg ved det ho no skal seie, når ho leverer den slitne klisjeen:

– Ein må berre bruke den tida som trengst, slik at ein er der når det skjer.

Han spør korleis ho tenkjer på lesaren når ho skriv, noko ho alt har svart på.

– Eg tenkjer ikkje på lesaren.

Samtalen, som byrja med ein straum av anekdotiske analysar av det amerikanske fengselssystemet, vert platt. Skårderud avsluttar samtalen med orda:

– It’s great to have you here. It is a beautiful book. It is beautiful literature.

Samstundes, i baren Ingensteds ved Akerselva, står Hans Olav Brenner på scena og opnar kveldens direktesende bokprogram på NRK, Brenner live. Kushner skal direkte hit frå Litteraturhuset, inn i nok eit studio som lir under den plutselege norske omfamninga av velurmøblar.

Brenner er det motsette av Skårderud der han står med kronisk forfjamsa ansiktsuttrykk og er sjølve inkarnasjonen av intervjuaren som fråværet av eit ego. Han ser ut som om han sjølv på ingen måte meiner at han høver til å vere på TV, berre er plassert der av høgare makter, men har audmjukt akseptert ansvaret han motvillig har blitt tildelt.

På TV-skjermen ser ein Kushner nærmare enn frå salen på Litteraturhuset. Her er andletet i fokus, ikkje kleda og kroppsspråket, men mimikken og blikket. Som Hagen er Brenner god på å spele ut total innleving. Han stiller derimot spørsmål som er nærmare knytt den faktiske boka, noko som gir henne fleire hankar å hengje tankestraumen sin på.

Den heilage ande

Publikum er sjølvsagt anden, altså kyrkjelyden – og forfattarsamtalen er ingenting utan dei. Utan velviljen deira vert dei to på scena sjarlatanar – to svulstige tufsar som trur dei er noko. Det er publikum som sit på mest makt. Ein hånande latter eller ein fornærma gisp kan punktere ein forfattarsamtale like lett som framoverlente nikk og varme sukk kan berge han.

Kanskje finst det tre former for interesserte publikummarar: 1) dei som helst vil høyre om boka og temaa som boka tek opp, 2) dei som vil høyre om livet til forfattaren, og 3) dei som vil høyre ein metasamtale om det å skrive. Desse siste er dei mest ivrige. Dei stiller spørsmål etterpå, om «prosess» og «representasjon». Dei ber sjølv på ein draum om å skrive. Og dei blir svært sjeldan tilfredsstilte. For det dei er ute etter, finst ikkje. Dei vil verte fortalde at dei òg kan skrive gode bøker, at alt dei treng å gjere, er X, Y og Z.

Kyrkjebygget

Scena har òg sitt å seie. Lys, lyd, sete, tilgang på mat og drikke, om folk sit kring runde bord som på ein gallamiddag, eller på tribunar, som på teater. Konfigurasjonen av trekantdramaet, kven som vender seg mot kven, kven som ser oppover, og kven som ser nedover, skaper ulike illusjonar av autentisitet og kontakt. Om dei som sit på scena, vender andletet mot publikum, slik Skårderud og Kushner gjorde, får publikum meir av ansvaret enn når dei to held blikket låst i kvarandre.

Å plassere forfattarane på barkrakkar på scenen er ein underlig torturtradisjon som ingen kjenner opphavet til. Ingen har nokon gong vore komfortabel på ein barkrakk.

Kva funksjon scena skal ha, vert som regel definert av arrangørane; det er dei som fortel oss kva vi kan forvente. Her lid litteraturhusa av overdriven respekt for utanlandske forfattarar. Dei har det med å presentere gjestene som om dei les ein CV, med vekt på mottaking og prisar, som for å seie til publikum: Ho her er skikkelig kjendis i USA, altså! Det var vanskelig å få henne hit! De har kanskje ikkje høyrt om henne, men ho er ei rockestjerne.

I aksen mellom Morgenbladet og Litteraturhuset set særleg nokre oppheng seg fast, som fører til at ein blåser opp nokre nesten tilfeldige utlendingar på noregsbesøk og lager heltar av ein Teju Cole, ein Daniel Mendelsohn, ein James Wood eller ein John Freeman – folk som er kjende i heimlandet, men ikkje kjendisar, og som i Noreg får tildelt roller som gjer dei pinleg klar over å verte oppskrytte.

Ei anna form for skryt kjem frå den som elskar eit forfattarskap. Elskaren skryter ikkje ærbødig, men grisk, for ein slik lesar veit ikkje om ho har plass til forfattaren i sitt eige forhold til teksten. Hennar skryt er ikkje retta mot forfattaren, men mot forfattarskapet, eit forfattarskap som lesaren veit er større, smartare og vakrare enn forfattaren sjølv. Lesaren føler kanskje at boka tilhøyrer henne vel så mykje som forfattaren. Dette skaper ei spenning som i motsetning til den ærbødige hyllesta er eit fruktbart utgangspunkt for ein samtale.

Pauli ord

Eg har ein kompis som heiter Paul som i fleire tiår var den store samtaleleiaren på det offentlege biblioteket i New York. Han er ikkje ein spesielt sjølvsikker mann, ikkje ein spesielt analytisk orientert lesar, men likevel har han fått intervjue alle store levande forfattarar i verda, med enormt hell. Eg har ofte spurt kva trikset hans er, korleis han får alle desse folka som har snakka om arbeidet sitt heile livet, til å seie noko nytt.

Paul svarar at det dreiar seg om å lage ein situasjon der rusk dett ut av lommene til den som pratar. Det er enkelt, seier han. Publikum må ikkje like meg, for i situasjonen er dei likevel på eit eller anna nivå misunneleg på meg. Eg er stand-in for dei i relasjonen til den eg pratar med. Dette skaper eit trekantdrama, og om ein nyttar den spenninga rett, vil noko alltid falle ut av lommene våre medan vi pratar. Det er det samtalekunsten dreiar seg om: rusket som fell ut av lommene.

Gode forfattarsamtalar er teatralske trekantdrama der alle for ein times tid leikar at alt står på spel. Intervjuaren vert ein slags meklar mellom publikum og forfattaren, og publikum er nødvendigvis skeptiske til den messiasen som har teke på seg rolla som mellommann, og dermed attråobjekt, og dermed òg objekt for den trufaste skuggesida til attråa: sjalusi og avsky.

I dei svært sjeldne verkeleg gode forfattarsamtalane er alle desse kjenslene i sving.

Men sjølv den gode forfattarsamtalen har lite til felles med lesing. Dei to aktivitetane overlappar ikkje og kan dermed ikkje truge kvarandre.

For optimalt næringsopptak av bokprotein kan ingenting måle seg med einsam, sakte lesing. For sjølv om vi òg treng aviser og bokbad, gir dei mest kortvarig energi som eignar seg for små spurtar, debattar, indignasjon. Skal ein fyrst bruke tekst til å ruste seg mot verda, bør ein lese bøker som er skrivne så langt vekke frå sitt eige liv som mogleg, i både tid og stad. Slik kan ein slanke av seg litt samtid.