Sakprosa

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Så polarisert som verda er no, er Tryggingsrådet nærmast handlingslamma og ikkje effektivt i det heile, seier den røynde journalisten. Likevel er rådet ein svært viktig møteplass, der ambassadørar frå stormaktene USA, Kina, Russland, Frankrike og Storbritannia har hyppig kontakt, og der representantar for landa som alternerer på dei ti plassane som ikkje er faste og ikkje har vetorett, somme tider kan utgjere ein skilnad.

Tove Gravdal (56) har mange år bak seg som journalist, især i Morgenbladet og Aftenposten, men ho har også jobba i NRK og fire år for Kirkens Nødhjelp. Nokre månader i 2002, sist Noreg sat i Tryggingsrådet, var ho presseråd for den norske FN-delegasjonen i New York. Boka Til bords med de mektige. Historien om Norge og FNs sikkerhetsråd byggjer ikkje minst på røynslene hennar derifrå.

Røystinga skjer 17. juni, men det vil ta tid. FN-bygningen er stengd, og representantar for eitt og eitt av dei 193 medlemslanda slepp inn for å røyste. Dessutan er det hard kamp om dei to ledige plassane i Noregs «pulje», der vi konkurrerer med Irland og Canada, så det kan fort bli fleire omrøystingar før avgjerda er klar, fortel Gravdal.

– Korleis vurderer du dei norske sjansane?

– Som relativt gode. Men koronapandemien har gjort at det er mange ukjende faktorar. Ein føremon for Noreg er at ein har kunna bruke pandemien til å synleggjere landet som viktig internasjonal bidragsytar innan helse og vaksine. Noreg har til dømes auka løyvingane ganske kraftig til FN-organisasjonar som arbeider for å redusere skadane av pandemien i den tredje verda.

Ein aktiv aktør

Fire gonger før har Noreg hatt sete i Tryggingsrådet, og Tove Gravdal meiner at vi vore ganske aktive kvar gong. Især i perioden 1963–1964 sette Noreg positive avtrykk i kampen mot apartheid og kvit dominans i det sørlege Afrika. Der stilte Noreg seg på rett side av historia, mellom anna ved å røyste for ein resolusjon som kravde at alle som sat fengsla på grunn av kampen mot apartheid, skulle setjast fri. Der lét USA, Storbritannia og Frankrike vere å røyste. Seinare jobba Noreg, saman med afrikanske land, for at Tryggingsrådet skulle drøfte økonomiske sanksjonar mot Sør-Afrika.

– Det er på det afrikanske kontinentet Noreg har fått til mest. I 2001–2002 bidrog Noreg til å skape framdrift i forhandlingane mellom Etiopia og Eritrea etter den grufulle grensekrigen. Delegasjonen vår klarte òg å få borgarkrigen i Somalia på rådets dagsorden, ei sak ingen hadde vilja ta i etter at amerikanske soldatar blei drepne i Mogadishu i 1993. Noreg har likeins jobba aktivt for å verne sivile i krig. Der stormaktene ikkje har direkte strategiske interesser, er det lettast for små nasjonar å vinne fram.

– Kor mange gonger har Noreg late vere å røyste og ta ordet i saker som har vore ubehagelege for oss?

– Det har eg ikkje tal på, men eg håper nokon vil forske på det. I saker der stormaktene, især vår næraste allierte, USA, har sterke interesser, har Noreg halde låg profil. Her er særleg konflikten mellom Israel og Palestina aktuell. Men i løpet av den førre perioden vår i Tryggingsrådet, 2001–2002, gjekk faktisk Noreg frå å støtte USA, mot eiga overtyding, til å spele ei sentral rolle for å hindre at USA la ned veto mot resolusjonar som gjaldt Israel–Palestina-spørsmålet. Seinare røysta Noreg for eit framlegg om å etablere eit observatørkorps i området, men USA la ned veto.

Når Gravdal karakteriserer Tryggingsrådet som handlingslamma og lite effektivt, grunngir ho dette mellom anna med at rådet ikkje eingong har kunna semjast om ein resolusjon til støtte for generalsekretær António Guterres’ oppmoding om våpenkvile i verdas konfliktar for å kjempe mot koronapandemien. I staden har pandemien forsterka stormaktsrivaliseringa mellom USA og Kina. Like dysfunksjonelt er rådet i spørsmål om Syria. Når det no skal forhandlast om å forlenge humanitære korridorar inn i Syria, trur Gravdal at Russland set ein stoppar for dette.

Lite uavhengig

– Utanriksminister Ine Eriksen Søreide (H) minner stadig om at dei fleste avgjerdene i tryggingsrådet er samrøystes. Men det gjeld ofte mindre viktige saker. Og mange av dei største og mest konfliktfylte sakene kjem ikkje til votering i rådet, fordi ein veit at dei vil bli møtte med veto.

– Tryggingsrådets historie er i stor grad ei historie om vanmakt. Kvifor er det då så viktig for Noreg å få sete i denne forsamlinga?

– Tryggingsrådets oppgåve er å hindre krig i verda. Ein heilt avgjerande føresetnad er at potensielle fiendar snakkar saman, og rådet er ein slik møteplass. Det er noko eineståande når ambassadørane frå stormaktene kan møtast regelbunde og til og med dra på turar saman. Klarar vi ikkje å ta vare på denne unike arenaen, der utsendingar med ganske vide fullmakter frå regjeringa si kan snakke saman, aukar risikoen for krig i verda. Om ikkje Noreg skulle bidra til å oppretthalde ei slik ordning og prøve å gjere henne meir effektiv, ville det vere eit nederlag for norsk diplomati.

– Vil ikkje ein plass i Tryggingsrådet også syne kor lite uavhengig Noreg er?

– Jo. Det er mykje, mykje tøffare å sitje i Tryggingsrådet og handtere presset frå stormaktene når deira interesser står på spel, enn å takle det frå Oslo. Vi kan hamne i konflikt med Russland om Syria og med Kina om Afrika. Mest krevjande blir forholdet til USA, især om Trump blir attvald, men det blir ikkje lett med Biden heller.

– Realpolitisk sett, kor stor handlefridom trur du Noreg vil få i Tryggingsrådet?

– Handlingsrommet blir avgrensa. Men det er viktig at Noreg søkjer alliansar og prøver å styrkje samarbeidet mellom dei ti valde medlemane. India blir ein av dei, og det landet har sin eigen tryggingspolitiske agenda. I Kashmir har Kina, India og Pakistan ulike interesser. Då kan det bli tøft å jobbe tett saman med India, dersom det fører til at Kina blir provosert. Noreg må jobbe hardt for å finne sin veg blant bøllene i Tryggingsrådet. Sjølv frå våre næraste i rådet, Frankrike og Storbritannia, kan vi komme til å oppleve hardt press innimellom.

Atomvåpen

– Kor tungt kjem ambisjonane om å vere verdas fredsmeklar til å vege i Noregs rådsarbeid, trur du?

– For berre å ta eit døme: I Venezuela har Noreg vore direkte involvert i forhandlingane mellom president Maduro og opposisjonsleiar Juan Guaido og stilt seg til rådvelde vidare. Men skal Noreg spele ei slik rolle, må vi halde oss inne med både Maduro-regimet, som Russland støttar, og den Trump-støtta Guaido. Det gir ikkje mykje spelerom. Mange av fredsprosessane Noreg er involvert i, føreset at vi held ein låg profil.

I ei kapitteloverskrift summerer Tove Gravdal opp Noregs problem: «Kunsten å bevare troverdighet og kjempe for menneskerettigheter og klima utan å terge Kina, hisse opp Russland eller bli uvenn med USA.» Ho legg til:

– Tryggingsrådet er ein vanskeleg arena for å halde fana høgt for menneskerettar og viktige prinsipp. Skal ein få gjort noko, må ein inngå kompromiss heile tida. Då kan det lett bli lite prinsipp igjen.

– Ut frå dagens politiske bilete, kvar trur du Noreg vil møte den første utfordringa?

– Den første og aller største utfordringa er at alle avtaler som regulerer atomvåpen i verda, går ut. Problemet er at Tryggingsrådet aldri har vore spesielt involvert i å forhandle fram slike avtaler. Står vi i 2021 med utsikter til at både Start-avtala og INF-avtala brått er gått ut på dato, kunne det kanskje vere på tide å ta det inn i Tryggingsrådet. Men om Noreg vil gjere det, er ei heilt anna sak.