Litteratur

Ida Lødemel Tvedt

ida@dagogtid.no

Det er måndag kveld, og eg sit på ein barkrakk i vindaugskarmen på Kroa Thai i Bergen og et grøn curry og drikk vin medan eg ser på forbipasserande bergensarar og tenkjer at det patetiske med oss menneske er at vi alle kjem frå ein stad. Til sjuande og sist er det det som gjer oss så teite. Så blinde. Eg kjenner ingen som har eit avklart og klarsynt forhold til sitt eige opphav, ingen som ikkje vert grumsete når dei snakkar om barndomsheimen, heimbygda, heimbyen eller heimlandet, anten dei elskar staden eller hatar han, anten dei ser seg sjølv som eit produkt av kontekst eller som ein tilfeldig tilsynekomst av noko sjølvstendig og nytt. Det er som om det ikkje finst nokon mellomting mellom å dyrke og å avvise opphavet. Ikkje når det kjem til stykket.

Slik har det i alle fall sett ut for meg den siste veka medan eg har vore heime hos mor mi i Bergen, gått i bergensfjella og laga fest for bergensvennane mine. Kvar gong eg kjem heim, vert eg ein parodi på meg sjølv. Eg seier ting eg pla seie då eg var tenåring, som om ingenting har hendt, som om ikkje det er ein million erfaringar sidan. Eg har inntrykk av at dei fleste vennane mine har det på same viset. Vi er tidleg i trettiåra og etter kvart godt etablerte med vårt eige liv, men utan at dette livet har manifest seg i ytre barrikadar mot fortida – til dømes i form av barn og eigedom. Dei fleste av oss er framleis så hudlause i møte med heimbyen at han kan pirke fram det mest sjarmlause i oss. Og no er det altså straks sommarferie, og brått er vi her igjen, og igjen manøvrerer vi bitre spindelvev av ekstremt lokal lokalhistorie. Når vi kjem heim, vert vi flate og rå versjonar oss sjølve. Litt latare enn vanleg, litt meir ego, litt mentalt svekte. Vi søv til klokka elleve kvar morgon.

Det er tidleg i juli, men folk der ute i gatene har støvlar og regndress på, og eg sit her inne med regnbuksa rundt anklane og tenkjer at Bergen er eit einaste stort angrep på klesmotar. Det er som om alle verdas likskapsfeministar gjekk saman for å byggje ein by der brustein og kronisk sidelengs regn for alltid ville gjere det umogleg å gå i høge hælar og gode materiale. Og her sit eg og et og drikk med fjellsko på, som ein annan nazi.

Kald skulder

Når eg ikkje klarer å konsentrere meg, må eg setje meg slik, på ein usynleg plass i det offentlege rommet, med datamaskin og alkohol, og vente på at noko skal skje. Og no sit eg altså her, på Kroa Thai, for å skrive ut eit intervju eg gjorde for nokre dagar sidan med leiaren av Litteraturhuset i Bergen, Kristin Helle-Valle. Ho som møtte ei så kald skulder frå kunstnareliten i byen då ho kom, kanskje delvis fordi ho kom frå TV 2, hadde laga såpeoperaer og var gift med Trond Viggo Torgersen.

Men eg er distrahert. Eg klarer ikkje å tenkje på anna enn ferieplanar og ein muskelstrekk og spørsmålet om kva eg eigentleg føler om at rapparen Kanye West i helga påstod på Twitter at han stiller som kandidat ved presidentvalet i USA. Eg kladdar lister med argument for og mot. På den eine sida er han ein megaloman, opportunistisk galning (som elskar Trump og sannsynlegvis berre tøysar om kandidaturet), på den andre sida lagar han sabla god hiphop. Og i motsetning til både Biden og Trump har han null offisielle valdtektsskuldingar mot seg, og det må då vere verdt noko. Dessutan meistrar han hiphopens halvt ironiske, halvt inderlege spel med lokalpatriotiske kjensler til fingerspissane. Så eg veit ikkje, eg – Kanye 2020?

Kva var det eg skulle seie? Jo. Eg ville intervjue Kristin Helle-Valle fordi eg lenge har tenkt på henne som eit godt døme på: 1. korleis vi brautande bergensarar tek imot ambisiøse kulturfolk frå Austlandet – eit fenomen vi kan kalle andrebykomplekset, eit reaksjonsmønster i møte med hovudstaden som Bergen deler med andre kulturbyar som Marseille og Manchester, og 2. mistrua kunstnarar ofte har til dei som legg til rette for kunsten, denne ampre, antiautoritære refleksen som vi kan kalle mesen-komplekset.

Kombinasjonen av desse nevrosane forklarer kanskje kvifor ein by som Bergen ikkje er så god på å ta imot det nye. Altså: andrebykompleks + mesen-kompleks = den bergenske kulturscena på sitt mest sjølvsaboterande.

Vi har jo bibliotek!

I byrjinga var altså litteraturmiljøet fiendtleg innstilt til ideen om eit litteraturhus i regi av Kristin Helle-Valle. Forfattaren Tomas Espedal meinte at huset berre kom til å bli ein stad for «kulturmenneske», ikkje for ekte litteratar, kven nå dei er, desse folka som lever eit vilt og poetisk liv og har storslått lite pengar. Han vart støtta av forfattaren Erling Gjelsvik, som meinte at eit litteraturhus i Bergen var overflødig. Ho hadde ikkje lese nok, vart det sagt. Ho var ingen intellektuell. Ho gjorde for mykje ut av seg. Og ho snakka noko som høyrdest mistenkjeleg austlandsk ut. Litteratane kvein og snøfta. Det er ikkje berre å komme her og komme her frå Oslo med ein fiffig Oslo-idé. «Litteraturhus», du liksom! Vi har jo bibliotek!

Slik er det i Bergen. «Oslo» betyr mangel på X-faktor og grit. Nyleg lærte eg til dømes at når bergensmusikarar samlast i studio, blir idear ofte avfeia som «for Oslo». Seier nokon «for Oslo», veit alle kva det betyr – for glatt, for produsert, for sjarmlaust – og med det ligg ballen død.

Sjølv var eg heilt på linje med kritikarane. Ingenting tydde på at dette skulle bli ein plass for lesande folk flest, for maten og ølet var svindyre, og programmet trua med arrangement om mindfulness og anna new age-ræl. Det verste var at dei hadde eit eige bord i boksalongen, nær disken, stabla tett i tett med Trond Viggos barnebøker, og at dei hadde gitt han ein serie i programmet som skulle heite «Kroppen for voksne» – ein spin-off av barneprogrammet han leidde då eg var lita. Dette og meir fekk det nye huset til å sjå ut som ei klein familiebedrift.

Men eg tok feil. Huset vart ikkje så verst – det er dei fleste samde om no. Stridsøksene er gravne ned, sjølv Espedal opptrer stadig vekk på huset, og samarbeidet mellom litteraturhuset og biblioteket er varmt og entusiastisk. Huset er framleis ein plass meir prega av kulturbyråkratar og litterære groupiar enn av det daglege arbeidet til dei skapande menneska som kulturbyråkratane forvaltar og groupiane trår etter, men det er kanskje heilt på sin plass. Utanom i lesinga treng kanskje ikkje forfattarar andre forfattarar like mykje som dei treng mesenar som kan skaffe midlar. Og her er Helle-Valle god. Då Trond Mohn ringde henne på 60-årsdagen og spurde kva ho ønskte seg, sa ho ti millionar kroner til litteraturhuset, og det fekk ho.

All merksemd er god

Eg spurde Helle-Valle kva ho no tenkjer om kontroversane.

– Detaljane er litt rotete i hovudet mitt no i ettertid, sa ho.

– Men eg var sikker på at eit litteraturhus i Bergen var ein god idé. Andre hadde hatt ideen før meg. Men ingen tok tak. Så møtte eg Hilde Sandvik, som då var journalist i Bergens Tidende. Eg nemnde at eg hadde lyst til å lage litteraturhus, og det seier ein ikkje ustraffa til ein journalist. Eg vart oppmuntra til å gjere det. Eg greip ballen og sprang med han.

– Forfattaren Agnes Ravatn sa at Litteraturhuset i Bergen måtte verte heile byens litteraturhus, ikkje berre litteraturhuset til Kristin Helle-Valle. Kvifor trur du mange følte at det var ein fare for at huset skulle bli for mykje ditt?

– Fordi eg var så synleg. Kven er ho her, tenkte folk. Ho snakkar ikkje bergensk, og ho er gift med ein kjendis. Men skal ein få ting til, må ein lære seg å stå åleine. Ein må orke det. I TV 2 lærte eg at all merksemd er god merksemd. Ein må tole å bli eksponert, tole å by på seg sjølv. Og ein må risikere å få skit slengd etter seg.

– Eg òg hadde fordommar mot deg i byrjinga. Kanskje, som du seier, fordi du kom frå kommersielt TV og var gift med Trond Viggo – det gav oss ei kjensle av at vi alt visste kven du var, før du gjorde noko.

– Sjølvsagt har Trond Viggo masse med meg å gjere. Men han er òg ein einstøing som eg, sjølv om han verkar så hyggeleg, som om kven som helst kan krype opp på fanget hans. Eg er på mange måtar tøffare enn han. Men vi utfyller kvarandre ganske bra. Om ein skal få til vanskelege ting, kan det vere bra å ha med seg ein slik person på laget. Det å skaffe seg ein god mann, det kan eg anbefale.

Kroa Thai stenger. Eg vert kasta ut. Eg går på Rema 1000 og kjøper lakris, vassar over vegen og set meg inn på Hectors Hybel, den fyrste baren ein slapp inn på som tenåring, og som no har overteke nye lokale i Nygårdsgaten, etter at ein nyopna bar gjekk koronakonk.

Kva var det eg skulle seie? Jo. Kristin Helle-Valle.

Legebarn på loffen

Vi snakka om barndommen hennar som legebarn på loffen. Det viste seg at ho slett ikkje kjem frå Oslo, men er fødd i Bodø, har budd mange stader i Noreg og gått på barneskule i Korea og kostskule i Kenya.

«Utlandet» er noko anna på Litteraturhuset i Bergen enn på Litteraturhuset i Oslo. Medan dei i Oslo legg vekt på det dei kallar «stjerneforfattarar» – forfattarar som oftast kjem frå USA eller andre vestlege, anglofone stadar – er Litteraturhuset i Bergen meir orientert mot Asia og Afrika og det sørlege Europa – noko ein mellom anna ser med den fine festivalen dei har arrangert dei siste to åra, Bergen Internasjonale Litteraturfestival. Der er stjernefaktoren låg og programkvaliteten skyhøg.

– I ein tale i høve opninga av huset la du vekt på utfordringar knytte det å innlemme folk med muslimsk bakgrunn i det offentlege ordskiftet. Kvifor er slike meir politiske og ikkje typisk litterære interesser viktig i utforminga av eit litteraturhus?

– Mitt utgangspunkt er at eg vil opne verda for publikum, og at publikum skal opne verda for litteraturhuset. Eg vil at litteraturen skal vere med på å opne opp på alle måtar. Når eg treffer folk som kjem frå ein annan plass, hiv eg meg på dei, inviterer dei inn. Eg vil vere med på å byggje bru. Få folk til å kjenne seg sett. Dette er store ord, eg veit det, men dei spring ut av personlege erfaringar med å ha blitt tatt inn. Eg vil at folk skal reknast med. Eg vil at Litteraturhuset skal finne vegar inn i miljø som treng ei handsrekking.

Ei av sakene ho brenn for, seier ho, er å flytte Språkrådet frå Oslo til Bergen.

– Dette er verkeleg ei kampsak for meg. Eg har sagt til Kulturdepartementet at eg vil flytte Språkrådet til Bergen. Samlinga til Norsk Ordbok er alt flytta frå Oslo til Bergen. Råvarene er i Bergen, men så sit det folk i Oslo og hentar ut informasjon herifrå. Det er så bakvendt. Universitetet i Oslo ville ikkje ha ordbøkene, ville ikkje forvalte språksamlingane. Det ville Bergen. Og det er mange her som gjerne arbeider med forvaltninga av desse.

Kritisk masse

Helle-Valle sit òg i rådet til Samlaget, seier ho, og der freistar ho overtyde dei andre om at nynorskforlaget skal flyttast til Bergen, eller i det minste opne kontor her. For, som ho seier, mange av forfattarane deira er frå Vestlandet.

– Forfattarar må oppleve at ein kan fortelje ting frå Bergen, at ein ikkje treng å vere i Oslo for å verte inspirert. Men det trengst eit miljø. Det trengst ein kritisk masse for å få dette til.

Mange vil meine at denne kritiske massen alt finst i Bergen, men at dei som driv litteraturhuset, ikkje er gode nok på å sjå og nytte seg av han.

Ein har skrivekunstakademiet på Nordnes, Audiatur-festivalen, Fagbokforlaget og Noregs beste litteraturtidsskrift, Vagant, og ein har det noko oppblåste Institutt for litteraturvitskap, som sjølv om det helst produserer autoritetsdyrkande akademikarar som ikkje sjølv kan skrive, har hatt ein viss historisk innverknad.

– Kanskje er det ikkje utan grunn folk i desse miljøa har følt at hjartet ditt ikkje ligg i litteraturen?

– Eg har lese alt frå Bobsey-barna og Frøken Detektiv til store forfattarar. Kjærleiken min til forteljingar og beundringa for dei som kan skrive, er nasegrus. Eg har flytta så mykje heile livet, bøkene har alltid vore mine næraste, ein tilhaldsstad. Lesing har vore ei flukt og ein tryggleik.

Innstillinga hennar til bøker er så ulik mi som det er mogleg. For meg står litteratur for det motsette av flukt og nasegrus heltedyrking. For meg handlar lesing om konfrontasjonar med røynda og kontinuerlege påminningar om å halde seg kritisk til alt som ber om å verte dyrka. Men slikt vert det ikkje litteraturhus av; folk som eg er elendige arrangørar. Difor gjer ein kanskje lurt i å ikkje ta rivjerna blant kulturbyråkratane for gitt, og kanskje slutte å krevje at dei òg skal ha spesialisert kunnskap om feltet dei forvaltar. For det er ikkje så mange av dei, og dei som finst, får ofte uttretta mykje med midlane dei får i fanget.

Det er bra at Litteraturhuset i Bergen finst, tenkjer eg idet eg forlèt Hectors Hybel. Og det er sannsynlegvis bra at huset er i hendene til ei høgrøysta kvinne med høgt hår som ofte viser til Frøken Detektiv i spørsmål om litterær breidde, og som er i stand til å skaffe millionar frå det lokale næringslivet.