Lytt til artikkelen:

Odda

Ida Lødemel Tvedt

ida@dagogtid.no

Dei svarte røyra stuper ihopklistra nedetter fjellveggen i Tyssedal, frå kjeldene og ned i kraftstasjonen, der natur vert forvandla til sivilisasjon. Samstundes, inne i byen, samlar forfattarar og lesarar seg til det årlege Litteratursymposiet i Odda. Fabrikkane, smelteverket og folkebadet er forvandla til kulturscener.

Tyssedal er kjelda til mykje av skaparkrafta i Odda, forstod eg då eg prata med Gro Tyssedalstveit Kollbotn, som når ho ikkje er produsent for symposiet, er besøksansvarleg ved Kraftmuseet i Tyssedal. I baren gav ho meg ei lidenskapeleg på sparket-førelesing om historia til kraftutbygginga og konkluderte med at «om ikkje verda hadde hatt behov for kalsiumkarbid, og om ikkje Sam Eyde hadde sett at tilgangen til kraft i Tyssovassdraget ville løyse det heile, så hadde det ikkje vore noko litteratursymposium». Med andre ord: ingen fossefall, ingen festival.

Fordi det er fullt på hotellet i Odda, er eg plassert her, i det som tidleg på 1900-talet var eit administrasjonshotell for ingeniørar og styremedlemmer i AS Tyssefaldene. Arrangørane for festivalen har gitt meg drosjebongar, slik at eg kan fyke att og fram gjennom tunnelane, langs den tronge fjorden, forbi fabrikkane. Det passar meg godt, for her slepp ein å møte andre festivaldeltakarar før ein har fått i seg kaffi. Ein får sitte i fred i frukosten, sjå skodda rulle opp frå sjøen, langs kløfta der fossen framleis hadde velta seg om han ikkje hadde blitt hausta og forsegla av menneskehender. Røyra er merkeleg pirrande, som slør og hanskeskinn og strømpebukser, som ein burka. Kanskje fordi ein sjølv må sjå for seg fossen, mane han fram inni seg, som om fjellsida er ei bok, som om røyra er bokstavar.

Fram og tilbake i tunnelane, i drosje. Eg køyrer fleire turar med Evald Jåstad, stolt eigar av verdas fyrste Ford Focus RS-modell registrert som taxi. Han fortel at han og racerbilen kan skilte med å ha vore både på Norge rundt, på TV 2 og i danske lokalavisar, og det kan ein godt forstå, for Evald og bilen er ein karismatisk duo, som rusa rett ut av ein Odda-roman av Frode Grytten, Marit Eikemo eller Lars Ove Seljestad. Taxien er blå og kvit og ser ut som om han kan flyge – er kanskje eit leikent monument over eit høgdepunkt i det amerikanske industrieventyret – og han akselererer så raskt forbi ein buss at eg grip tak i setet til Evald og ropar:

– Nei, ikkje gjer det!

For så å raudne over å ha avslørt meg som pyse.

Ein annan drosjesjåfør fortel at gjestene på symposiet er uvanleg keisame kundar.

– Dei snakkar berre seg imellom, om bøker, seier han.

– Så rart, eigentleg. Ein skulle tru dei var ekstra interesserte i å snakke med folk, dei som liksom skal leve av å fortelje forteljingar?

– Eg veit det, seier han og ler.

– Men det er dei ikkje! Og dei likar ikkje musikk heller. I går var det ein forfattar som bad meg skru av musikken. Eg spelte Queen, eller kanskje det var Deep Purple. Ho ville ha det heilt stille.

– Så forfattarar er altså meir keisame enn andre folk?

– Ja! Om du vil ha mi ærlege meining.

– Korleis oppfører dei seg elles, då?

– Dei har rar klesstil. Mange hòl og skjerf. Dei er veldig fint kledde, altså, det er ikkje det, har ikkje noko imot klesstilen, men eg ville aldri ha gått i det.

– Kvifor trur du dei er så merkelege?

– Fordi dei er så mykje åleine. Forfattarar sit jo berre for seg sjølve og skriv, og så, når dei fyrst får nokon å prate med, om sitt eige tema, blir det jo veldig mykje bokprat. Mest om kva romanar som er best. Kva forfattarar som skriv best.

– Er det slikt dei snakkar om, kven som er best?

– Ja. Og så ramsar dei opp boktitlar eg aldri har høyrt om.

– Eg trur du er inne på noko, med at dei er for mykje åleine.

– Ja, eg trur det. Ein ser det jo på film. Forfattaren sit der åleine med maskina, før i tida med skrivemaskina.

– Og det gjer dei litt sære?

– Ja. Oddingar flest synest det er ein litt spesiell event. For spesielt interesserte.

Andre seier det motsette: Odda er verkeleg ein festival av og for oddingar, umogleg utan alle dei lokale som jobbar frivillig, heilt ulik til dømes Litteraturfestivalen på Lillehammer, som mest er eit bransjetreff.

Andre igjen seier at ja, symposiumfolket er oddingar, men for det meste oddingar som har flytta vekk. Dette er Odda-fiffen som kjem heim for å bli underhalden. Uansett kven dei er, alle desse menneska som lagar så varm og god stemning i dei forvandla industrilokala, så er det mange av dei, og dei er overalt, for festivalen er fullstappa. Det står folk i alle krokar. Det kjennest litt som å vere på leirskule. Innimellom må ein gøyme seg vekk frå heile maskineriet.

På Thai Wok i gågata er det nesten tomt. Berre tre kvisete gutar som er ferdige med å ete, servitøren og meg. Servitøren står bak disken og lener seg på olbogane. Han er om lag like gamal som dei tre gutane. Den sterke suppa eg bestilte, viser seg å vere ein mild gryterett, og over høgtalarane syng Britney Spears «hit me, baby, one more time», medan folk i nyhendeoppdateringane på telefonen min okkar seg over Greta Thunberg. Då Spears spelte inn den musikkvideoen, i miniskjørt og musefletter, var ho akkurat like gamal som Thunberg er no – utan at nokon av den grunn sat i Dagsnytt atten-studioet og bekymra seg for korleis kulturen nytta seg av krafta til Spears. Vi menneske har eit underleg forhold til uskuld og energi sett i system av internasjonale apperat.

– Kva tid kom du til Noreg, spør ein av gutane og ser bort på servitøren.

– Då eg var seks, svarer servitøren og lener seg lenger fram – og vips så er dei fire samansveisa i ein saumlaus samtale om bilar og fartsbøter.

Servitøren fortel om sist han fekk bot for å råne for langt over fartsgrensa.

– Veit du kven Henriksen er, spør ein av gutane.

– Politimannen i Odda. Eg trur han er frå Oslo, men han skarrar. Han er galen. Han gir bot for alt.

– Odda er ei teaterscene, seier Marit Eikemo neste dag på scena på lanseringsfesten for den nye novellesamlinga si, Hardanger. – Her spelar alle rollene sine heilt perfekt, heile livet. I byen kan ein ta pause frå rollene. Her kan ein ikkje det.

På framsida av novellesamlinga er tittelen delt i to av ein bindestrek, slik at ein les Hard anger og tenker at her dreier det seg både om ein plass og om ein grunnleggande fyllesjuk sinnstilstand.

Laurdagskvelden er det konsert og diktopplesing i Cyanamiden, der ein før foredla karbid til kalsiumcyanamid. «Vetlahelvete», kalla dei det. Hit kom flytande nitrogen rennande frå Lindehuset ved sida av, eit hus som Kraftmuseet no vil omgjere til regionalt kulturhus. Den unge poeten Fredrik Hagen tronar på krana over forsamlinga. Han les om einsemd, medan to musikarar toneset, spelar fin industriell pling-plong-musikk på «digelen», eit instrument meister­smeden Leif Rune Jordal har laga av den gamle bakdøra til Oddasmia. Overalt er industri smelta om til kunst. Så drikk forfattarane og lesarane Humplepung, ein ny sider frå Hordaland, og pratar om kven og kva dei likar og ikkje likar i samtidslitteraturen.

Neste morgon sit ein bilsjuk på bussen som dinglar seg gjennom vestlandske svingar, vekk frå den heftige vesle byen. Skodda slikkar seg oppetter fjellsida, medan røyra i fjellsida held fram med å danse cancan ­- backstage på det norske industrieventyrets store nachspiel.