May Linn Clement

maylinnclement@hotmail.com

Eg skal i butikken, og køyrer inn på parkeringsplassen, trykkjer av motoren og går ut av bilen og mot inngangen.

Nei, vent litt. Det er feil, no kjem eg ikkje med heile sanninga. Eg trykkjer av motoren og tek opp telefonen. Det er rundt ti minutt sidan eg såg på han sist, like før eg køyrde heimanfrå. Ingen har ringt, ingen har sendt melding. Eg opnar e-postprogrammet og oppdaterer kjapt. To nye e-brev, Clas Ohlson og Cubus som har medlemsfordelar å melda om. Eg slettar begge utan å opna dei.

Dette gjer eg så fort, det tek berre nokre sekund, eg veit nett kor dei aktuelle appane er plasserte. Chup, chup, chup med tommelen over skjermen, så er eg ferdig.

Fyrst no går eg ut av bilen og mot inngangen. Eg skal henta ein pakke i posten, til sonen min på ti år.

Han skal få sin fyrste mobiltelefon.

Det er med delte kjensler tiåringen får mobiltelefon. Eg har ikkje forskinga på mi side. Ho seier mellom anna at skjermbruk hos skuleborn kan gå ut over konsentrasjonen, hugsen og svevnen. Eg veit dette vert point of no return – ingen veg tilbake.

Men statistikken har eg med meg; 62 prosent av alle born i landet får den fyrste telefonen sin innan dei er ti år gamle. Fotoalbuma kan godt trykkjast om: Ved sida av «mitt fyrste steg» og «mi fyrste tann», bør det koma inn «min fyrste mobiltelefon».

Oh boy som eg jobbar med å rettferdiggjera dette kjøpet overfor meg sjølv. Han får ikkje telefonen heilt utan vidare, han måtte jobba litt for han. Me gav han ei liste med 50 punkt som måtte gjennomførast fyrst, deriblant hagearbeid, nokre turar han måtte gå, bøker han måtte lesa og filmar han måtte sjå. Det tok over to månadar å fullføra lista.

Han får ikkje ein ny telefon heller, han får ein brukt iPhone 8 til 1990 kroner.

Han får ikkje ha TikTok, altså. Han får ikkje Snap, Face eller Insta heller.

Han får Storytel for å høyra på lydbøker, Duolingo for å læra seg spansk og 1001 Movies for å halde seg oppdatert på kva filmar han bør sjå før han døyr.

Eg var 14 år då eg kom gjennom med at «alle andre har det», og far og eg køyrde til Kvam elektro i Øystese, og eg fekk min fyrste mobiltelefon, den største og billegaste dei selde: ein Motorola med antenne og elleve ulike ringelydar, men berre éin som likna ein melodi. Denne melodien tek eg meg framleis i å nynna på – det får vera ei gulrot til dei av lesarane som nyttar lydavisa i Dag og Tid-appen.

Skreiv eg #31# før eg slo inn nummeret eg ringde, var det som å ringa frå skjult nummer.

Med teikn som parentesar, skråstrek, bindestrek og punktum laga eg grove SMS-bilete med store bryst og struttande kjønnsorgan.

Ukritisk sende eg desse meldingane til veninner og rånarar i bygda. Det var ein del av ungdomskulturen.

Dette var ei verd dei vaksne ikkje kjende til, i alle fall ikkje mine vaksne, så vidt eg visste.

Nyleg var eg på foreldremøte på skulen, der temaet nettvett vart teke opp. Det gjekk mellom anna ut på å ikkje ha skjermar med på soverommet om kvelden og å fylgja aldersgrenser på spel og sosiale medium. Me var òg innom trendar på plattformer som TikTok.

Nett no er det tre trendar som dreier seg om å slå kvarandre. Har nokon klipt håret, har du lov å slå dei i bakhovudet. Om nokon held fingrane på ein spesiell måte over kneet, har du lov å slå dei. Dersom ein kvit bil køyrer forbi, kan du slå dei du eventuelt er saman med.

I det store biletet fryktar eg ikkje slike trendar, dei kjem og går. Slik har det alltid vore. Eg fryktar at ingenting vert interessant lenger utan ein skjerm.

Mykje har skjedd på mobilfronten sidan eg var 14 år. Telefonen er vorten ei avansert datamaskin, og me har han med oss heile tida. Han er ein portal til ei verd som så ofte freistar meir enn det verkelege livet me lever.

Dette skildrar Johann Hari i forordet til den nyaste boka si, Stolen Focus – Why You Can’t Pay Attention.

Gudsonen hans, som han kallar Adam, var i barndomen stor tilhengjar av Elvis, og Hari lova at han ein gong skulle ta han med til Graceland. No var guten vorten rundt 20 år. Han hadde droppa ut av skulen, sleit med motivasjonen og var i ein vond sirkel av skjermar som fôra han med kjappe filmsnuttar og porno. Hari kunne ikkje snakka med ungdommen om same tema i meir enn nokre minutt før Adam sona ut og fiska fram skjermen att.

Så Hari tok ungdommen med seg på ein skjerm-detox-tur til USA og Graceland. Avtala var at begge skulle ha telefonane avslått, ei avtale som vart broten i det flyet landa i New Orleans. «Eg meinte å ikkje ringa med telefonen. Eg kan ikkje vera vekke frå Snapchat», sa Adam.

Det fyrste dei fekk utdelt i heimen til Elvis, var kvart sitt nettbrett og øyretelefonar. Dette var guiden deira. Når dei gjekk inn i eit nytt rom, kom rommet opp på skjermen. Flytta dei skjermen til høgre, viste han høgre sida av rommet, det same når dei flytta skjermen til venstre. I staden for å sjå den ekte heimen til Elvis, gjekk folk rundt og såg ned i kvar sin skjerm.

– Eg tok Adam med på reis for å koma vekk frå den manglande evna me har til å fokusera, men fann ut at det ikkje går an å reisa vekk frå dette. Problemet er overalt, skriv Hari.

Her er nokre harde Hari-fakta frå boka: Ein universitetsstudent som sit og jobbar ved ei datamaskin, kan halde konsentrasjonen på same oppgåve i 65 sekund. Det kjem seg, om ikkje så heise: Ein vaksen kontorarbeidar held i snitt på med same oppgåve i heile tre minutt, før han skiftar fokus.

Norske forskarar sa i 2019 at ved å lesa på skjermar har me vent oss til å bli avbrotne etter kort tid. Det kan vera bilete som dukkar opp i artikkelen, ei melding som kjem, eller noko anna som tek merksemda vår vekk frå teksten. Dette gjer at me slit med å halda på merksemda i andre samanhengar òg. Å lesa i ei bok eller ei papiravis gjer oss utolmodige. Hjernen vår vil bli avbroten, slik han plar. Det er då det er fort for å gripa etter telefonen.

I snitt sjekkar kvar og ein av oss e-posten 74 gongar i løpet av dagen. Og når me fyrst er ved skjermen, skiftar me mellom ulike nettsider og dokument 566 gongar kvar dag.

Ved University of Southern California forska dei på tenåringar og sosiale medium. To år inn i forskinga viste det seg at ungdommane som var på sosiale medium samtidig som dei snakka med venner eller gjorde lekser, vart mindre kreative, hadde færre framtidsplanar og vart dårlegare til å sjå løysingar i sosiale utfordringar enn dei som ikkje var på sosiale medium.

Dette stemmer overeins med nok eit Hari-faktum: Multitasking finst ikkje.

Er det nytt at konsentrasjonen vår vert dårlegare, at me heile tida er svoltne på noko meir? Nei, seier Hari. Parallelt med auka teknologi har evna vår til å konsentrera oss gått ned.

Menneske er tilpassingsdyktige flokkdyr. Med ein skjerm i lomma kan me velja den enklaste utvegen, og det gjer me som regel. Me treng eigentleg ikkje gjera stort lenger. I tidlegare tekstar har eg vore inne på dette, at i dag kan både kjøleskåp, bakaromn, støvsugar og grasklippar overvakast og styrast frå telefonen.

Me treng ikkje bruka tankekraft på å lura på noko når Google er eit tommeltrykk unna, og me treng ikkje la andre folk lura på kor me er i verda heller, når me berre kan dela eit bilete eller posisjonen vår på sosiale medium.

Men sjølv om me er enkle, er me kompliserte. For ein eller annan stad der inne er der noko som vil noko meir.

«Mine øyne er mette og lei av alt, og like fullt hungrer jeg», skriv Søren Kierkegaard i fyrste del av Enten – Eller, 1843.

Er eg stadar der det er andre folk, likar eg å sjå på dei som sit og held på med telefonen sin. Kor betutta dei ser ut. Best likar eg å sjå korleis eit andlet kan stramma seg opp og smila under ein selfie, og korleis det fell saman att når biletet er teke og personen forsvinn attende i skjermen.

Å sjå andre med mobilen sin har ein motverkande effekt på meg: Eg vil ikkje bli sett for mykje med telefonen i nevane. Eg synest beint fram det er litt flautt. Så når eg tek bilete av noko med telefonen, prøver eg å gjera det med ein viss ironisk distanse til heile situasjonen, som om eg tek bilete på tull.

Men ein gong i livet mitt var det å bli sett saman med ein mobiltelefon det største. Året var 1999, Bond-filmen The World is Not Enough hadde kome til Kvam kino, og me var ein gjeng veninner som var tidleg ute og fekk dei mest populære plassane: bakarste rekkje, like framføre galleriet.

Berre nokre dagar før hadde eine veninna mi fått seg mobiltelefon. Ho var fyrst ute. Det var ein Motorola flipptelefon, ein slik du kan bretta saman. I starten lét ho ingen andre sjå på telefonen når han var open, berre når han var lukka att. Ein etter ein vart me innvigde i den opne telefonen, som viste seg å vera falsk.

Heilt utruleg, han såg ut som ein ekte telefon, men det var eit leiketøy. I rundt ei veke lurte me folk til å tru at me hadde tilgang på ein mobiltelefon me kunne ringa frå, før alle visste at telefonen var falsk. Midt i denne veka gjekk The World is Not Enough på kino. Sjølvsagt var telefonen med.

På bakarste rad i Kvam kino, like før James Bond fann ut at Elektra King ikkje var den ho gav seg ut for å vera, sat eg og kviskra så høgt eg kunne, lét som eg snakka i telefonen med nokon som ikkje fanst. «Eg er på kino, kan ikkje snakka no. Ja. Ja. Haha, dritkult! Men eg er på kino, ringer deg opp att etterpå. Glad i deg òg.» Folk snudde seg mot meg, og eg tenkte at dei tenkte: Ho har ein telefon. Noko så kult.

For litt sidan var eg på kino igjen. Sonen min er tilhengjar av den japanske teikneserien Dragon Ball, og no var ein ny film komen ut – i 4D.

Når det regna i filmen, regna det i lokalet. Når protagonisten vart dytta i ryggen, kjende publikum sjølv ein dytt i ryggen. Bles det på skjermen, bles det i salen. Me vart dregne inn i filmen på ein eigen måte, og sjølv om eg er meir ein 2D-type, kan eg synast det er kjekt med både 3- og 4D ein gong iblant. Spesielt i ein animasjonsfilm, og no var eg trass alt der med sonen min.

Wow, dette er så rått, tenkte eg og såg etter reaksjonar hos borna i salen.

Medan stolane rista i takt med filmen, sat nokon med telefonen i nevane og såg på andre filmar, med lyd.

Eg trudde aldri eg skulle seia det, men eg saknar den tida då born mota seg opp og lét som dei snakka i ein falsk telefon på kino.

Når tenåringen Jules i den strålande HBO-serien Euphoria (2019) seier «I don’t think I have an attention span for real life anymore», er det så sant at det gjer vondt. Eg har sett det på meg sjølv i mange år, kor lett eg har for å ta fram telefonen når eg eigentleg gjer noko anna. Til dømes på parkeringsplassen når eg skal i butikken. Berre nett ein svipp innom skjermen for å avbryta meg sjølv litt når ingen andre gjer det.

Men det er fyrst når eg ser born vera sjukleg oppslukt i ein mobilskjerm, at det stikk i hjarta.

Å sjå at nokon er avhengig, er vondt. På same måte som å finna gøymde flasker eller tomme pilleglas, eller oppdaga skjult gambling, er det vondt når born er knytte til telefonen på ein usunn måte. Når ingenting anna freistar, ingenting er kjekt utan ein skjerm. Det andre dei spør om når dei kjem på besøk, er kor dei kan lada. Det fyrste dei spør om er passord til nettverket.

Å ha ein smarttelefon er ikkje lenger eit individuelt val. Jo då, så kjenner du ein og annan ung person som køyrer på med gamaldags telefon. Men spør deg sjølv: Har vedkommande ein partnar som òg har ein gamaldags telefon? Nei. Vedkommande er heilt avhengig av at ein annan har dei naudsynte appane for å overleva i samfunnet.

Eg var sjølv gift med ein Nokia 3310-mann med eit fysisk månadskort til bussen i årevis etter at appen var komen. Det balla på seg med vipps og QR-kodar, men det var hurtiglading av elbilen som til slutt vart så tungvint utan smarttelefon at han måtte bita i det sure Apple.

Kven skal ta grep? Styresmaktene? Foreldra? Hari har ikkje løysinga, men han kjem med framlegg. Han meiner det å vere skjermavhengig er eit kollektivt problem, og at regulering må til frå høgt hald. Ein kan byrja med å ta vekk TikTok, men kan ikkje ta høgd for at ei og ei mor stoppar barnet sitt. Hari meiner me bør stilla krav til dei som produserer innhald til telefonane våre, slik at det ikkje går på konsentrasjonsevna vår laus.

På same måte som sigarettpakkane har varsel om helseskadelege effektar, kunne appane og spela me lastar ned, koma med ei åtvaring om faren for å bli verta avhengig. «Du og dei rundt deg vil mista evna til konsentrera dykk i lengre tid.»

For litt sidan kunne eg lesa i Klassekampen at partiet Venstre er på ballen, med sju framlegg for å betra personvern i sosiale medium. Mellom anna vil dei forby teknologigigantane å overvaka skjermbruken vår for så å koma med målretta reklame.

Me veit det jo så godt, at telefonane plukkar opp alt me gjer, at informasjonen om oss vert selde til dei som vil brødfø seg på at me er avhengige. Det gjeld òg telefonen sonen min får.

At dette er feil og farleg, brenn me for like lenge som ein student kan halda fokus på ei oppgåve. Etter 65 sekund tek me opp telefonen og oppdaterer e-posten att.

Generasjonen min er ikkje eit godt førebilete når det gjeld skjermbruk. Om det til sjuande og sist er me foreldre som veit best kva borna treng av skjermar, ser det bekmørkt ut.