Ny religionskrig i gamalverda (1)

I Monsteret vaknar

I fjor vår varsla den tyske etterretninga om at ein russisk framgang på slagmarka i Ukraina kunne lokka Putin til nye militære eventyr, til dømes eit åtak på Suwalki-korridoren gjennom Litauen og Polen til den russiske enklaven Kaliningrad ved Austersjøen, Sovjet-basen bygd på dei utbomba leivningane av Kants by, det prøyssiske Königsberg, som no berre finst på gamle bilete.

Det ville ha vore eit åtak på to Nato-land, og det hadde utløyst ein ny storkrig i Europa. Det dreidde seg om eit «scenario», eit slags krigsspel der ein ser for seg eit mogeleg forløp av ein konflikt. Den tyske etterretninga lak spelet sitt til den tyske pressa, der det vart lagt vekt på tidspunktet: Sommaren 2024 kunne oppbygginga til krigen ta til, alt i 2025 – altså i sommar – kunne storkrigen vere i gang.

Den danske militære etterretninga laga i fjor ein liknande rapport der eit russisk åtak på Nato-landa vert rekna som meir sannsynleg for kvart år som går – det kan skje innan 2029. Britiske tryggingsekspertar meiner at Russland kan gå til åtak på oss alt i 2027.

«Om krisen eller kriget kommer» er tittelen på ein brosjyre den svenske regjeringa sende til alle husstandar i landet i 2024. På omslaget ser vi born med ulik etnisitet i ein paradisisk barnehage der ei vaksen dame les høgt for dei. I framgrunnen står ei anna vaksen dame, militært kledd og med automatgevær, vaktsamt blikk og fingeren på avtrekkjaren. Ho vaktar den svenske idyllen, truleg mot russiske atomrakettar.

Inne i brosjyren får svenskane vite at det er best dei gjer seg klare til «det värsta – ett väpnat angrepp». Med utheva skrift erklærer den svenske regjeringa at om nokon går til åtak på landet, «kommer vi aldrig att ge upp», og at alle opplysningar om at motstanden skal opphøyra, «är falska». Svenskane vert minte om at kvar borgar mellom 16 og 70 år er «totalförsvarspliktig» og må lyde ordre under krig. Landet kan også råkast av atomvåpen, men her er trøysta at «efter ett par dagar har strålningen minskat kraftigt».

Trøysterikt er det òg at dei døde svenskane kjem i jorda. Krigstrugsmålet i Sverige er no så sterkt at dei som steller med gravene i landet, jaktar på plass til å «begrave tusenvis av mennesker i tilfelle en større krise eller krig», heiter det i ein reportasje i Dagens Næringsliv frå 2024.

Sidan byrjinga på krigen i Ukraina, med den russiske invasjonen i 2022, vert det dagleg snakka om krig i både tradisjonelle og sosiale medium, så vel om Ukraina-krigen som om ein mogeleg storkrig mellom Russland og Nato-landa. Det kan vera at massemedia overdriv faren for å slå mynt på han. Men krigssnakket er samstundes eit symptom på at vi ikkje kjenner oss trygge på at Ukraina-krigen er ein lokal konflikt mellom to land lenger nede i Europa.

Ei slik kjensle vert stadfest av røynda. For krigen i Ukraina har frå byrjinga vore ein krig mellom Russland og Nato. Hjelpa vår til Ukraina med våpen, etterretning, pengar og politisk støtte er omfattande og heilt avgjerande for krigens gang; vi er ikkje nøytrale. Vi tek del i krigen, berre ikkje med militært personell på bakken. USA, Storbritannia og Tyskland er alt no i ein uerklært krig med Russland, sjølv om ein lyt ta eit atterhald for den ubereknelege Trump-regjeringa.

Også Noreg, som stør våpenproduksjon inne i Ukraina og legg opp til langsiktige økonomiske overføringar som vil gjera oss til ein av dei største støttespelarane for Ukraina i den pågåande krigen, er i røynda i uerklært krig med Russland. Den som tvilar på dette, kan tenkja på at Noreg har teke på seg å finansiera trening og utrusting av soldatar til ein ukrainsk brigade midt under den pågåande krigen med Russland. Slik er spørsmålet ikkje om det vert krig eller ikkje. Det er krig.

Fordi kamphandlingane til no har vore avgrensa til Ukraina, Russland og sjøområdet utanfor Bornholm i Austersjøen, kan vi inntil vidare late att augo for røynda. Men kjem kamphandlingane til å spreia seg? Vil slagmarka utvida seg til Nato-området? Vil den avgrensa krigen utvikla seg til ein tredje verdskrig? Vil borna våre oppleva ein endå verre krig enn den som prega livet og minna til foreldra våre? I alle fall er ein storkrig i Europa rykt nærare enn nokon gong i etterkrigstida.

Jamvel vi som voks opp under den kalde krigen, i skuggen av dei uopphøyrleg trugande atomvåpena, har kjensla av at krigsfaren er større enn nokon gong sidan 1930-åra. Dette er ei stor og brå historisk og kulturell endring, eit av dei store omslaga etter 1945. Korleis kunne dette som var mest utenkjeleg for dei fleste, så brått verta noko sjølvsagt for så mange?

Den fremste årsaka er at frontane mellom aust og vest under den kalde krigen var fastfrosne i Europa. Varm var den kalde krigen i den såkalla tredje verda, i Korea, Vietnam, Angola, Chile – meir eller mindre i heile verda utanfor Nato-landa og kommunistblokka. Så krig har det vore heile tida, men ikkje hos oss, fordi dei mektigaste aktørane var samde om å halda fronten langs jarnteppet gjennom Europa nedfrosen. Sovjetsamveldet og USA hadde delt Europa mellom seg, og ingen av dei drøymde om å kryssa delingsgrensa.

Desse to supermaktene var klare til å utsletta alt liv, men stadig færre trudde på alvor at det ville henda. Som åra gjekk, vart atomtrugsmålet til ein busemann, noko ein truga uskikkelege born med, og som alle, også borna, visste var eit «pedagogisk fiksjonsvesen», som det heiter i ordbøkene. Isen ville aldri smelta, og krigen ville aldri koma. Både tyskarar og nordmenn kappast om å samarbeida med dei russiske busemennene, som sjølve masa om «fredeleg sameksistens». Slik vart fredsrørsla sterkare enn krigstrugsmålet.

Då kommunismen fall i 1980-åra og Sovjetunionen gjekk under i 1991, trudde vi at denne fredsrørsla hadde sigra. Det skulle vera slutten på våpenkappløpet og atomtrugsmålet. Ja, den amerikanske statsvitaren Francis Fukuyama trudde det var slutten på sjølve historia. Med sigeren til den vestlege blokka over kommunistblokka hadde den vestlege samfunnsmodellen med liberalt demokrati og marknadsøkonomi etablert seg som ein verkeleggjord utopi, meinte han. Vi hadde nådd ytterpunktet for all positiv samfunnsutvikling, eit slags historisk paradis i notid.

Denne lukkerusen slørte blikket vårt i 1990-åra. Så kom den endelause blåmåndagen med terroren, klimakrisa og migrasjonskrisa, trugsmål som løynde den kalde krigen vi trudde var over. I stilla etter at kommunismen fall, og tildekt av ståket frå domedagsprofetiar med dårleg berekraft, heldt kaldkrigen fram i skapnad av Natos langsame og ubønhøyrlege vandring austover og innover i den gamle sovjetsfæren.

At Nato under denne utvidinga rusta militært ned, kunne ikkje løyna at Vesten styrkte seg medan Russland låg nede med broten rygg. Sett frå vest var Nato-utvidinga sjølvforsvar, sett frå aust førebuing til ytterlegare svekking av russisk kulturelt og politisk sjølvstende.

Amerikanarane skoda lengselsfullt innover steppene som opna seg då muren fall, mindre med militære enn med økonomiske, kulturelle og politiske føremål. Men russarane, som hadde sett vona si til Vesten, kjende seg villeia. Russland, arvtakaren etter det sundbrotne Sovjetsamveldet, opplevde eit maktskifte som erstatta den gamle maktbalansen mellom vest og aust med ein fundamental ubalanse. Kven skulle ha trudd at det kunne føra til ny krig?

Men isen som hadde halde våpena nedfrosne, tina. Den liberale utopien smelta, og eit monster kom til syne.

II Det tredje Roma

I 1990-åra tok Vesten spranget inn i ei hypermoderne verd prega av den nye teknologien og sigersrusen etter fridomssigeren over kommunismen. Som einaste supermakt på jorda tok USA sikte på å globalisera dei vestlege ordningane av militær tryggleik og økonomisk liv. Amerikanarane satsa på ein regelstyrt verdsorden der dei sjølve hadde laga reglane og kunne laga dei om der det passa, som i krigen mot Serbia i 1999, mot Irak i 2003 og Libya i 2011.

Den gamle hovudfienden Russland skulle integrerast i den amerikanske verdsordenen gjennom innføring av marknadsøkonomi og partnarskap i Nato. Vi gjekk inn i ein fase av Pax Americana der verda i praksis vart forma, styrt og vakta av dei amerikanske kulturelle, politiske og militære elitane.

Russarane reagerte på dette globale herredømet. Mange opplevde at vestlege økonomiske og politiske ordningar forverra livssituasjonen deira. I tillegg gjorde eit kulturelt sjølvmedvit at dei ville verna seg mot vestleg påverknad. Difor flytta Russland seg i 2000-åra attende i tida, heilt til tsarepoken, omfamna den gamle kristendomen og svelgde i bitter nostalgi over dei tapte storrika under tsarane og kommunistane.

Den nye tsaren, Vladimir Putin, KGB-mannen og presidenten sidan 2000, beundra evna dei gamle kommunistane hadde til å gripa makta gjennom revolusjonen i 1917, og til å halda på henne i 70 år gjennom eit nådelaust diktatur. Men sjølv greip han attende til den førrevolusjonære tida for å gje det nye Russland ein nasjonal identitet og ideologi etter at kommunismen fall.

Den franske filosofen og russlandskjennaren Michel Eltchaninoff skriv at Putin til julefeiringa i 2014 sende ei bokgåve til den inste krinsen sin, men òg til guvernørar og embetsmenn i heile Russland. Det var ein serie med nyutgåver av gamal russisk filosofi. Mellom forfattarane var den nasjonalkonservative Ivan Iljin og dei religiøse tenkjarane Nikolai Berdjajev og Vladimir Solovjov.

Det enklaste for oss i ein vestleg kulturkrins er å sjå på denne bokgåva som noko utvendig. Den obskure gamalrussiske ideologien er vel berre noko Putin nyttar for å fremja makta si? For makt er noko vi skjønar, vi òg. Men om Putin rett nok kan vera ein slags maktfilosofiens byråkrat, så er det ikkje tvil om at dei gamle førestillingane om Russlands verdshistoriske og gudgjevne oppgåve som vernar av den sanne kristendomen, ja, av alle gode tradisjonar og all livsmeining, har fått ein renessanse mellom både store og små bjørnar i aust.

I 1932, for snart eit hundreår sidan, kom Erik Krags Kampen mot Vesten i russisk åndsliv. Boka er framleis ei god innføring i tankegodset som ligg på botnen i russisk kultur og politikk.

For det er ikkje slik at dei eldre russiske tanketradisjonane forsvann med revolusjonen i 1917. Rettare ville det vera å seia at den sovjetiske kommunismen med all sin marxisme og ateisme var ein variant av den ortodokse kristne trua på Russlands guddommelege oppgåve i verda, nemleg å verna om den sanne kristendomen, eller – meir sekulært tolka – det sant menneskelege – mot den moderne vestlege sivilisasjonen, som vert oppfatta som «satanisk» eller «dekadent», og i alle høve som Russlands dødsfiende.

Denne «slavofile» tradisjonen med røter i det nittande hundreårets russiske filosofi går att i nyare russisk konservatisme, som nærmar seg ein laus statsfilosofi. To av dei mest framståande slavofilane var Nikolaj Danilevskij (1822–1885) og Konstantin Leontjev (1831–1891), som Krag vier nær halve boka si til. I Inside the Mind of Vladimir Putin (2018) framhevar Eltchaninoff desse to som viktige for tenkjemåten som pregar Putin og den næraste krinsen hans.

Begge såg Vesten som ein sivilisasjon i forfall, slik dette seinare vart utarbeidd av Oswald Spengler i Der Untergang des Abendlandes, og begge såg russarane som eit folk utvalt av Gud til å bevara religiøs sanning i verda. Også Putins moderne Russland ser ut til å finna seg sjølv i ein variant av denne gudsoppgåva, og søkjer ei fornying av denne nasjonale identiteten i førestillinga om ein guddommeleg misjon knytt til det russiske folket, landet og kulturen. Best forklart er denne misjonen kanskje blitt i myten om Moskva som «det tredje Roma».

Erik Krag skriv at denne tradisjonen, som gjer Moskva til arvtakaren etter Roma og Konstantinopel som setet for den sanne kristendomen, går attende til 1500-talet. Det skal visstnok ha vore munken Filateus som i eit brev til tsar Vasilij 3. i 1520 greier ut om at det fyrste Roma, pavens by, gjekk gjennom eit fråfall frå den sanne kyrkja, som så vart flytta til «det andre Roma», Konstantinopel. Men Konstantinopel svikta oppgåva si ved å gå på akkord med pavekyrkja på kyrkjemøtet i Firenze i 1439, og for dette straffa Gud Konstantinopel ved å la byen falle til muslimane i 1453. No vart Moskva «det tredje Roma», kristendomens siste forsvarar like til Kristus kjem att for å døma levande og døde.

Ein nyare gjennomgang av dette særrussiske temaet finst i The Third Rome: Readings of a Russian Nationalist Myth av Jardar Østbø (2016). Her får ein eit godt inntrykk av krafta i denne myten om den russiske verdsoppgåva.

Den kristne filosofen Vladimir Solovjov (1853–1900) tolka det tredje Roma som eit bilete på foreininga av vest- og austkyrkjene; Nikolaj Fjodorov (1829–1923), meistartenkjaren i Knausgårds Morgenstjerne-romanar, han som trudde på den daude kroppens faktiske oppståing som noko vitskapleg forklarleg, meinte at Roma-myten handla om foreininga av heile menneskeætta; forfattaren av Mesteren og Margarita, Mikhail Bulgakov (1891–1940), såg myten som ein spådom om eit komande teokrati; Nikolaj Berdjajev (1874–1948) forklara dei sovjetiske erobringane med den messianske ideen om det tredje Roma.

Slik går denne religiøse Roma-utopien gjennom dei russiske hundreåra utan å verte svekt, han vert berre endra, og no dukkar han opp att med ein styrke på line med draumen om den tredje internasjonale og verdskommunismen. Atter ein gong skal Russland føre ikkje berre russarane, men heile verda til ein usannsynleg og betre stad.

Noko nærare ei løysing av gåtene denne russiske utopien sette fram, kan ein koma ved å sjå på programmet for den russisk-ortodokse kyrkja som vart lagt fram på eit kyrkjemøte i Moskva i fjor. Krigen i Ukraina, slik den russiske kyrkja og patriarken Kirill ser han, er det russiske folket sitt forsvar for «livet, fridomen, staten og sivilisasjonen sin», og «ein lekk i kampen mot eit Vesten som har gjeve seg over til Satan».

Men ein tek feil om ein trur dette er noko dei russiske kyrkjemennene finn på for å rettferdiggjera Putins imperialisme; dette er noko dei trur fullt og fast på. Ein finn same tankegang, betre grunngjeven – eller verre, om ein vil – hos den framståande russiske filosofen Aleksandr Dugin, oversiktleg lagt fram i Peter Normann Waages lange intervju med russaren i VG i 2015.

Dugin høyrer ikkje til Putins indre krins, og dei som står Putin nær, seier at Dugins krasse og ofte fanatiske proklamasjonar verkar fråstøytande på den russiske presidenten. Likevel blir Dugin i vestlege medium ofte kalla «Putins hjerne» eller «guru», kanskje fordi mykje hos den frittalande og ekstreme filosofen går att hos Putin, berre i rolegare språk.

Russland, meiner Dugin, har halde på eigenskapar som eit ròte Vesten har forkasta – særleg fellesskapsideal og religiøs tru. Det er Russlands heilage oppgåve å verna desse verdiane mot den vondskapen som har inkarnert i den vestlege moderniteten med øydelegginga av familien, «sodomittiske ekteskap» og nyare teknologi. Her tenkjer Dugin truleg på internettet, genteknologien, kjønnsskifte og liknande.

Vi lever i ei endetid der Vesten har kasta maska og står fram som antikrist. Det er satan som no rår i verda. Det er kallet til russarane å gje denne sataniske samtida motstand, slik at menneska kan halda ut til enden kjem, som det heiter i evangelia. «Enhver russer bærer Det tredje Romas stempel i sin sjel.» Russland er Guds utvalde folk i vår tid, «det einaste Nye Israel på jorda» (VG 30. august 2015).

III Eksepsjonelle nasjonar

Hos Aleksandr Dugin har ideen om Moskva som det tredje Roma blitt politisert til ein kampideologi med røter i okkult esoterikk, særleg knytt til den franske filosofen René Guénon. Det var han som stifta den moderne «tradisjonalismen», som ser hovudmotsetninga i verda og historia mellom ekte åndeleg tradisjon som finst berre i eldre kultur, i dag særleg knytt til austlege land, og på den andre sida forfallskultur som helst trivst i vestlege land.

Denne motsetnaden mellom «ekte kultur» og «modernitetsforfall» blir hos Dugin i ytste konsekvens knytt til mytologiske sivilisasjonar som Hyperborea og Atlantis, der den hyperboreiske eller nordlege kulturen vert sett som den genuint menneskelege, medan den seinare atlantiske kulturen skal vera eit forfallsfenomen.

Den franske historikaren Marlene Laruelle fører Dugins intellektuelle biografi og danning, og interessa hans for okkultismen, attende til den såkalla Iuzhinskij-krinsen, eit uformelt undergrunnsmiljø som oppstod i Moskva under Sovjet-styret. I Iuzinskij-krinsen var alt som kommunistane hadde forkasta eller oversett, interessant stoff, og særleg okkulte tradisjonar. Etter kvart kom den georgiske mystikaren Georgij Ivanovitsj Gurdjieff på moten, vismannen som her i landet er mest kjend som ein av Axel Jensens læremeistrar. For Dugin leidde interessa for Gurdjieff vidare til etterfølgjaren hans, René Guénon.

Guénon er ein esoterikar som skil seg frå nyare teosofi og antroposofi i synet på naturvitskap og modernitet. På same vis som mest alle andre mystikarar er Guénon perennialist, det vil seia at han meiner alle religionar og all metafysikk går attende til ein «ur-religion» kalla tradisjonen, ei opphavleg openberring av sanninga som i svunne tider var sams for alle menneske.

Blavatsky og Steiner, særleg sistnemnde, såg på denne oppsplittinga og forfallet av tradisjonen som ei fylgje av at menneska utvikla seg til sjølvstendige og frie individ. Desse moderne esoterikarane ville legitimera esoterikken andsynes vitskapen i si tid, og trudde at mystikk, gudstru, det ævelege livet og sjelas reinkarnasjon kunne forsvarast tankemessig; det var ikkje fornufta, men snusfornufta som ikkje skjøna seg på metafysikken. Såleis såg dei på framsteg og utvikling som ein veg til fordjuping av både mennesket og religionen.

Derimot meinte Guénon at framsteg er ein illusjon, og at den verkelege dynamikken i historia er eit uunngåeleg forfall, skriv den britiske religionsforskaren Mark Sedgwick. Moderniteten – altså vår tid – er det lågaste stadiet av forfallet, der tradisjonen er mest heilt borte, meinte den dunkle franske filosofen. For å motverka forfallet og bringa opp den sanne tradisjonen måtte den einskilde som innser alt dette, søkje sanninga gjennom tradisjonelle meditative metodar innanfor ei trusretning som enno opna for slik opphenting av tapt tradisjon. Sjølv valde Guénon å bli sufist, altså muslimsk mystikar.

Aleksandr Dugin vert kalla «geopolitikar» eller «ny-eurasianist». Det vil seia at han knyter bestemte personlege, kulturelle og nærast lagnadsbestemte verdiar til dei ulike folkeslaga og landa der dei bur. Det austlege Europa, Russland med Sibir og Sentral-Asia, høyrer saman ikkje berre som eitt kontinent, men òg som ein kultur med røter i ein opphavleg visdom som skal vera kjelda til alle religionar.

Motsatsen og fienden til dette kulturelle og kontinentale Eurasia er den engelske og amerikanske kystverda, Vest-Europa og USA, som er fienden til Eurasia gjennom moderniteten og rotløysa si.

Her er det viktig å sjå den ideologiske parallellen: Den «geopolitiske» motsetnaden mellom aust og vest fell saman med motsetnaden mellom Sovjetunionen og Vesten under den kalde krigen. Dugin søkjer altså årsaka til den politiske motsetnaden mellom Vesten og Russland i ein djupare kulturell fiendskap.

Denne metafysiske dimensjonen er eit av kjennemerka til den nygamle russiske ideologien. Der det elles vert snakka om klassekamp eller stormaktsrivalisering, talar Dugin om vondt og godt: «Vi ser med augo at Nato er det vonde, vi vert rasande av amerikansk globalisme (...) vi avskyr undertrykkinga av nasjonale energiar gjennom upassande og øydeleggjande psevdo-verdiar som Vesten tvingar på oss. (...) Vår kamp er ikkje nokon overflatisk kløe, han er grunnleggjande (...) tufta i djupa av vårt vesen i verdas sentrum.» (Sitat frå Mark Sedgwick: «Alexandr Dugin’s Traditionalist Roots», 2025)

Såleis er konfliktane mellom Russland og Vesten – slik vi historisk kjenner dei heilt frå den svenske invasjonen nordfrå i 1708 og Napoleons felttog i 1812 til Hitlers Operasjon Barbarossa i 1941 – i Dugins augo utslag av den grunnleggjande striden mellom kyst og kontinent, vest og aust. Krigen i Ukraina ser han som ein «strid mellom kontinent» og ein «krig mellom sivilisasjonar» der Russland kjempar for «kultur og ånd, tru og moral, identitet og tradisjon», mot den liberale og oppløysande moderniteten frå vest.

Dette er tankar som går att hos Putin, anten dei no er oppriktig tenkte hos han eller nytta som politisk verktøy, eller begge delar, til dømes i ein tale frå 2022 der han skildra Vesten som ein «satanisk» kultur. Michel Eltchaninoff skriv at Putin har vilja nytta den gamle filosofien til å gjera Russland til «eit samlingspunkt for antimodernistar frå heile verda».

Slik Sovjetunionen spreidde bodskapen om kommunismen til alle land, skipar den russiske staten institutt i New York og Paris for å kjempa mot det Putin oppfattar som vestlege verdiar: «relativisme, veikskap, historieløyse, blautaktig toleranse, politisk korrektheit». På same vis som Sovjetunionens «verkeleggjorde sosialisme» var ein garanti for verdssosialismen, framstår Putins Russland som heimlandet for den verkeleggjorde høgreopposisjonen i vestlege land.

Hos Putin som hos Dugin vert ideen om Moskva som det tredje Roma, draumen dei russiske filosofane hadde om ei storarta russisk framtid og Russland som forsvarar av den sanne kristendomen, smelta saman med aggressive politiske idear om eit stort russisk rike som skal vera forkjempar for det gode.

Det er eit paradoks at Putin, som ifølgje Eltchaninoff er meir interessert i sport, litteratur og historie enn i filosofi, vart den som skulle henta fram den gamle russiske filosofien frå historias skraphaug. Men hos dei nasjonalkonservative og religiøse tenkjarane finn han erstatninga for den tapte marxismen. For å Make Russia Great Again – om vi her vil nytta Trumps slagord – treng Putin ein nasjonal ideologi som legg grunnen for ein russisk eksepsjonalisme, som så kan rettferdiggjera til dømes krigen i Ukraina.

Putin er ikkje filosof, men han skjønar at om Russland skal kunna haldast saman og helst verta større enn i dag, treng han ikkje berre dronar og rakettar, men like mykje ein nasjonal idé som kan samla folket og gje det tru på seg sjølv.

Det paradoksale med Putin kan henga saman med at han er meir ein politikar som nyttar ideane til praktiske føremål, enn ein fanatikar som blir styrt av ein stor tanke. Men samstundes er draumen om russisk attføding som stormakt nett ein slik stor idé hos han.

I ein samtale med Eltchaninoff seier Dugin at Putins politiske filosofi og livssyn har fire lag. For det fyrste er han med oppveksten sin i Sovjet og fortida si i KGB ein homo sovieticus som forkastar kapitalisme og vestleg demokrati. For det andre er han ein konservativ russisk nasjonalist som trur at Vesten vil øydeleggja Russland, som derfor lyt forsvarast med alle naudsynte middel.

For det tredje dyrkar Putin ein kristen utopi med røter hos den kristne filosofen Vladimir Solovjov, som såg for seg ein union av kristne europeiske rike, i Putins versjon under russisk strategisk kontroll «i kampen mot Antikrist». Men dette tredje laget i Putins filosofi blir overstyrt av det fjerde, eit «euroanistisk» prosjekt der Russland leier verdas gode krefter mot eit vondt Amerika i rolla som antikrist.

Men Putin er ikkje den einaste nasjonalsjåvinistiske og krigsviljuge politikaren vi kjenner. Det er store skilnader mellom amerikanske presidentar og russiske diktatorar, og mellom det amerikanske og det russiske samfunnet, men det finst òg noko som liknar.

Mest alle amerikanske presidentar har trudd på den same nasjonale eksepsjonalismen, ikkje for Russland, men for USA, om enn med ein enklare og mindre obskur statsfilosofi enn den russiske.

Det er ikkje eineståande for USA med nasjonalt sjølvskryt som til dømes sjølvbiletet som «the free and the brave» i nasjonalsongen. Men det er noko meir spesielt å sjå på seg sjølv som «a city upon a hill», slik presidentane John F. Kennedy og Ronald Reagan gjorde i skildringa av USAs rolle i verda.

Omgrepet er ikkje mindre religiøst enn den russiske draumen om det tredje Roma. For den amerikanske bymetaforen er som kjent henta frå Jesu bergpreike, og skildrar dei utvalde menneska som følgjer Gud og vil verte lønte i himmelen. «De er lyset i verda! Ein by som ligg på eit fjell, kan ikkje gøymast», seier Jesus, og held fram at dei utvalde skal lysa for folk.

Dei amerikanske presidentane overfører det Jesus seier om få og truande einskildindivid i verda, til ein nasjon, ein stat, nemleg USA. Det er ikkje ulikt den politiske omtolkinga av segna om det tredje Roma i russisk kultur.

Same året som Putin sende ut bokgåva si for å styrkja oppfatninga av Russland som noko eineståande i verda, kalla president Obama landet sitt for «the greatest nation on the earth». Bill Clinton kalla USA «det friaste landet i verda», og Hillary Clinton tok denne sjåvinismen opp att med setningane: «Amerika er ein eksepsjonell nasjon» og «ei kraft for fred og framgang, ein forkjempar for fridom og sjansar»; USA «foreiner makta si med ansvaret for å vera ein audmjuk og tankefull leiar, sterkt forplikta av verdiane våre». I ein tale til kyrkjeleiarar i 1983 kalla Reagan Sovjetunionen for «det vonde imperiet», det vil seia ei satanisk makt.

Det er lett å skjøna at ein slik sjølvrettferdig ideologi, saman med den umåtelege amerikanske krigsmakta, kunne føra til audmjuke og tankefulle handlingar som til dømes invasjonane av Irak, på falske premissar om Saddam Husseins masseøydeleggingsvåpen – eit folkerettsbrot som kosta ein million sivile irakarar livet og la grunnen for skipinga av det jihadistiske IS og alle dei menneskelege lidingane dette førte med seg.

Framhald