Mangfalds­paradoks

I

Mangfald er i utgangspunktet noko alle menneske bør støtte. Kven kan til dømes vere mot naturmangfald og samstundes forvente å bli tatt seriøst? Naturmangfald er ein verdi i seg sjølv, og vi er heilt avhengige av naturmangfald for at økosystema skal halde seg stabile. Genetisk mangfald hos plantar og dyr kan vere eit spørsmål om overleving i møtet med klimaendringar og sjukdom.

Også verdimangfald må vere ein utvitydig god ting. Ein høg grad av verdimangfald gjer oss friare og meir lykkelege både som individ og samfunn. Heldigvis har verdimangfaldet i Noreg blitt mykje større på eit par generasjonar. Nordmenn har blitt mykje meir opne enn vi var, og det er større aksept for folk som skil seg ut frå majoriteten, om det så er i seksuell orientering, livssyn, livsstil eller etnisitet.

Mangfaldet har gitt oss høve til sjølvrealisering folk tidlegare berre kunne drøyme om. Vi er ikkje perfekte, men vi er blitt langt meir opne og inkluderande, og mindre fordomsfulle enn vi var, mellom anna på grunn av nærkontakt med folk frå andre kulturar.

Kulturelt og etnisk mangfald, som ikkje er akkurat det same som verdimangfald, er ein del av mangfaldskomplekset. Generelt ville det vore rart å ikkje vere positiv til dette også. Rikdommen og variasjonane i ulike kulturar som mennesket har skapt rundt om på jorda, for å tilpasse seg dei fysiske omgivnadene dei lever i, er ikkje berre verdifull i seg sjølv. Dei rommar også mykje praktisk og filosofisk visdom, poesi og venleik. Eg har sjølv skrive ei bok på over 800 sider der tapet av naturleg og kulturelt mangfald som har skjedd dei siste 150 åra, ikkje minst på grunn av kolonialisme og global kapitalisme, er eit slags hovudtema.

For å oppsummere så langt: Mangfald ser ut til å vere ein positiv verdi. Det motsette av mangfald ser nesten ut til å vere einfald.

II

Samstundes er det meir å seie om mangfald, spesielt om vi snevrar inn til korleis omgrepet blir nytta politisk i Noreg i dag. «Mangfald» er da noko som kan minne om ein offisiell norsk statsideologi. Ordet dukkar opp nær sagt overalt, i media, i skuleverket, i politiske program og talar, i formålsparagrafar, styredokument, strategidokument, leiarartiklar og så bortetter.

Om NRK til dømes har fått ny toppsjef, nokon er blitt ny kulturminister eller leiar for ein viktig kulturinstitusjon, kan ein på førehand vere ganske sikker på at dei kjem til å seie i programerklæringane at dei er spesielt opptatt av «mangfald» og søker å fremje det i størst mogleg grad.

Offentlege instansar som kommunar, departement og universitet skal i dag helst halde seg med «mangfaldskonsulentar» og «mangfaldskommunikatorar», og det same gjer mange store private konsern. Vi har til og med fått eit eige mangfaldsdirektorat.

Det er sjeldan verdiar blir eigne departement. Vanlegvis dekker dei ulike felt, som finans, utdanning, forsvar, rettsvesen og så bortetter. Det finst unntak. Til dømes har vi i periodar hatt eit departement for «modernisering», for å fremje ein spesiell politisk agenda som regjeringa ville gjennomføre, og som dei freista å gjere uangripeleg. Litt på same måte er det med mangfaldsdepartementet. Det skal forvalte og, til ein viss grad, forsvare mangfald som ein sentral idé og verdi i det norske samfunnet. «Modernisering» og «mangfald» er begge verdiar det er vanskeleg å vere mot – og det er sjølvsagt meininga. Om du ikkje er for det som blir kalla «modernisering», er du umoderne, mosegrodd og bakstreversk.

No begynner det å bli litt meir komplisert. Omgrepet «mangfald» er stort og omfattar sjølv eit mangfald av tydingar. Det oppdaga eg fort da eg for eit par år sidan begynte å spisse øyra når eg høyrde ordet.

Etter ei stund begynte eg å klø meg i hovudet. For det blei stadig meir uklart for meg kva folk eigentleg snakka om når dei snakka om mangfald. Ordet er sentralt i den politiske diskursen, men samstundes blir ordet sjeldan definert eller diskutert. Om det dukkar opp heilt legitime spørsmål, er det fort gjort å bli skulda for å vere mot mangfald, sjølv om ein understrekar at dette ikkje er tilfelle.

Mangfaldsomgrepet berre er der, aktivt og passivt på same tid, som om omgrepet er ein språkleg berebjelke i ein ideologi som ikkje er klar over at han er ein ideologi. Det er noko vi skal fremje og feire utan spørsmål. Slike signalord eller paradeomgrep som vil vere heva over all debatt, er det gode grunnar til å nærme seg med ein viss skepsis. Politiske omgrep bør ikkje ha ein status som minner om religiøse dogme.

Det var slikt som gjorde meg interessert i omgrepet «mangfald», og dei ulike betydingane det har i den konkrete norske politiske konteksten. Og for å ha sagt det med ein gong: Ofte når eg freista å gripe meininga, smuldra ho opp mellom fingrane mine. Ein ting var alltid tydeleg: Dei som brukte ordet, gjorde det for å signalisere at dei var moderne, gode og snille menneske, på riktig side av historia og tidsånda.

At det ikkje er meininga at ein skal stille spørsmål ved eit omgrep som «mangfald», er i seg sjølv ein svært god grunn til å gjere det.

III

I dag er det meininga at vi skal meine at mangfald er bra for Noreg, nesten same kva samanheng vi snakkar om. Samstundes som vi feirar mangfaldet, er det som om vi gjer det med eit langt framskride historisk minnetap.

Inntil relativt nyleg var dei ei vedteken sanning at Noreg er eit relativt homogent land, med like kulturelle referansepunkt, felles verdiar og haldningar, og at dette er vår store styrke. Vi har ofte snakka om Noreg som eit lite land, nærast som ein familie, der vi er «i same båt», og så bortetter. Når det skjer noko alvorleg – ulykker, naturkatastrofar, terror og trugsmål – samlar nasjonen seg i solidaritet. Likskapen gjer at vi har ein stor grad av tillit til kvarandre. Om det blir for stor ulikskap i samfunnet, får vi ofte høyre at det er eit trugsmål mot den norske modellen.

Alt her ser vi eit dilemma. Homogene samfunn generelt er prega av sosial tillit, solidaritet, med vilje til omfordeling og politisk konsensus. Eit heterogent samfunn prega av eit stort mangfald av verdiar, religionar og praksisar, må vel på ein eller annan måte produsere ulike typar ulikskap som er ei form for kostnad?

Mangfaldssamfunnet kan føre til mange typar problem, i form av parallellsamfunn, ulike typar kriminalitet, økonomisk utanforskap, kvinneundertrykking, sosial kontroll og så bortetter. I mangfaldsamfunnet knyter mange av medlemmene identiteten sin, og kanskje lojaliteten sin, til ulike sosiale, religiøse og etniske grupper, og i mindre grad til heilskapen og kollektivet.

Dette er noko vi i Noreg i dag må leve med, for denne utviklinga lar seg ikkje snu. Men kvifor er vi tilsynelatande likevel så sikre på at mangfald er ein sterkt positiv verdi som staten skal nytte såpass store krefter på å støtte og fremje? For slik er det vel? Ordet blir ikkje nytta nøytralt, som ei skildring av tilstanden. Det blir snarare sett som sjølvinnlysande at kulturelt og etnisk mangfald, nærleik til kulturar som har opphav i andre verdsdelar, gjer oss rikare og lykkelegare individuelt og som kollektiv.

Men om dei nye kulturane bryt direkte med det som tradisjonelt er blitt sett på som norske verdiar, er det vel ikkje automatisk slik? Slik blir det vel berre om vi trekker fram fordelane og lukkar auga for ulempene ved mangfald.

Men kvifor skulle vi gjere det?

IV

Når vi snakkar om mangfald, tenker vi ofte på kulturelt, etnisk og seksuelt mangfald.

Når eg sit og skriv desse setningane, laurdag 26. april, har eg radioen på i bakgrunnen. KrF-leiar Dag-Inge Ulstein blir intervjua av NRK i samband med partilandsmøtet i Bergen. Blant sakene partiet diskuterer, er forbod mot pride-flagg (og andre politiserte markeringar) i norske skulegardar og å fjerne fedrekvoten i samband med foreldrepermisjon.

Ulstein går ut av sitt gode skinn for å peike på at han og KrF likevel er for mangfald, og at det er mangfald som gjer at vi er «eit godt samfunn». Det gjer han, trur eg, fordi han er klar over at nokre av sakene til KrF lett blir tolka som antimangfald.

Sjølv eit konservativt kristent parti med tradisjonelle familieverdiar i botnen vil ikkje bli oppfatta slik. Vi snakkar trass alt om eit land der politiet engasjerer seg aktivt for å få arrangert pride-festivalar. Det skjedde for tre år sidan i Gudbrandsdalen, da politiet tok kontakt med kommunane Lesja og Dovre for å få pride dit. Kommunedirektør Frank Westad gjekk ut i avisa Gudbrandsdølen Dagningen (GD) og understreka at han ikkje var imot pride, men lurte på om det var ei naturleg oppgåve for politiet å engasjere seg i dette.

Reaksjonane lét ikkje vente på seg. Politileiinga vurderte saka og stod på sitt: Å ta eigne pride-initiativ er ei politioppgåve i Noreg. Kommunedirektør Westad fekk passet påskrive. At han stilte spørsmålet, gjorde at han mellom anna blei kalla «arrogant» og «kunnskapslaus». Ein kritikar sa til GD (24. mars 2022) at ho blei «trist», «mållaus» og «skamfull» av kommunedirektøren. Ho la til: «Det er forkastelig at vi i Lesja har en øverste leder i administrasjonen som ikke ser verdien i toleranse og mangfold.»

Det er ei kjend sak at mange reagerer på til dømes pride-markeringar for barn og ser det som ei unødig «seksualisering». Saka er i enkelte kretsar kontroversiell. Da Thon Hotels bestemte at dei ikkje skulle flagge med pride-flagg, var reaksjonane òg svært sterke. Folk blei «sjokkerte», «triste», «lamslått», «forferda» og så bortetter. Mange meinte Thon viste at dei er intolerante og fordomsfulle, og starta ein kampanje for å boikotte hotellkjeda. Thon svarte med at dei ville vere nøytrale, eit hotell for alle, same kva dei meiner eller trur på, og at denne haldninga var eit uttrykk for genuint mangfald.

Presset varte ved heilt til Thon-hotella gav etter og avgjorde at pride-flagget likevel skulle vaie fritt utanfor hotella i «Pride-månaden juni».

V

Eg nemner desse eksempla for å illustrere korleis bruken av omgrepet «mangfald» ofte er i praksis. Ein meiner ikkje eit genuint mangfald av legitime meiningar, men nesten det motsette: at det stort sett berre finst éi akseptabel meining. Slike mangfaldsparadoks har ofte dukka opp i transdebattane, som det har vore så mange av dei siste åra. Aktivistar har ofte gått etter meiningsmotstandarar og starta organiserte kampanjar mot dei, nokre gonger retta mot arbeidsgivarar.

Å hevde at kjønn ikkje er ein sosial konstruksjon, fordi det finst to biologiske kjønn, trass i at menn kan kjenne seg som kvinner og kvinner som menn, er ikkje berre blitt kontroversielt, men i enkelte tilfelle risikabelt. Ein kan bli skulda for å spreie hatefulle ytringar, for å vere anti mangfald, og ein kan bli meld til politiet for hatefulle ytringar.

Debatten er svært polarisert, og rolla som offer og overgripar kjem nokre gonger i flyt og byter kanskje til og med plass, slik polpunkta har gjort fleire gonger i jordas geologiske historie.

Eit av dei merkelegaste utslaga av mangfaldsparadokset oppstod da forskaren Cecilie Hellestveit gjekk ut og peikte på uheldige biverknader av «internasjonalisering» av norsk akademia. Fleire sentrale fagdisiplinar er blitt så dominerte av utanlandske forskarar at norske fagtradisjonar, språk, rekruttering og interesser står på spel. Norske universitet er finansierte av norske skattepengar og bør vere innretta på å tene det norske samfunnet, ifølge Hellestveit.

Det er vanskeleg å vere ueinig. Mange utanlandske professorar ved norske universitet kjenner det norske samfunnet dårleg, og kanskje snakkar eller skriv dei ikkje norsk. Er det så sikkert at denne utviklinga gjer universiteta våre rikare, betre og meir nyttige? Kanskje ikkje, sjølv om det overflatisk sett skapar eit «mangfald» – der alle kommuniserer med «English as a foreign language» som fellesspråk. Å stille slike spørsmål burde i det minste vere heilt legitimt.

Hellestveits kritikarar nytta mangfaldsargumentet for alt dei meiner det er verdt, og det er ikkje lite. Dekan ved OsloMet Carl Christian Thodesen sa til dømes: «Vi må anerkjenne at mangfold er viktig i fellesskapet vårt, og en viktig del av mangfoldet i norsk universitetssektor er de norske vitenskapelige ansatte.»

Andre i debatten brukte ord som «fordomsfull», «fremmedfrykt» «elfenbensnasjonalisme», «nonsens», «fornærmende», «splittende», «elitistisk» og «skadelig for norsk akademia» om Hellestveits kritikk. Rektor ved Noregs miljø- og biovitskaplege universitet (NMBU), Curt Rice, sa dette: «Hun bør gå ut og beklage. Hun bør beklage at hun har sagt at utenlandske forskere ikke er fullverdige... Jeg mener pressen bør spørre seg selv om en kommentar i en viktig debatt, som helt åpenbart er dårlig gjennomtenkt, bør publiseres.». Utsegna til Rice blei hardt kritisert som ei oppmoding til meiningssensur, slik at det til slutt var Rice sjølv som måtte gå ut og beklage.

Slike debattar illustrerer korleis ordet «mangfald» kan nyttast for å gjere seg uovervinneleg, utan at ein eigentleg har argument på handa. Ordet blir ei slags superkraft. Hellestveits kritikarar brukte «mangfaldskortet» for å unngå å svare på dei konkrete innvendingane hennar, og skapte samtidig eit inntrykk av at ho er eit suspekt individ som ikkje liker mangfald.

Mangfaldsparadokset utfaldar seg ofte i akademia, spesielt innanfor samfunnsforsking og humaniora. Dette har vi tal på, etter at Institutt for samfunnsforsking i 2022 publiserte ein stor studie om temaet (Forskerne og offentligheten – om ytringsfrihet i akademia).

Rapporten avdekte mellom anna låg aksept for avvikande oppfatningar, høg grad av sjølvsensur (spesielt om funna var «kontroversielle», og spesielt innan forsking på kjønn, innvandring og klima) og frykt for uformelle sanksjonar om ein viste politisk avvik. I akademia, altså. Nokre av faga bygde i høg grad på ein felles politisk ideologi, og desse blei ofte sett på som politiserte og aktivistiske av andre forskarar. Om ein ikkje levde opp til dei politiske forventningane, risikerte ein å bli skulda for å tenke rasistisk eller representere eit «kvitt», «privilegert» syn på verda. Nokre forskarar hadde derfor funne ut at det var best å teie i mange faglege samanhengar.

Da Aftenposten spurde Anine Kierulf, som leia utvalet for akademisk ytringsfridom, om det var eit problem at det er så lite «politisk mangfald» i forskarstanden, svarte ho: «Det er helt klart et stort problem. Der hvor alle tenker likt, er det ingen som tenker, er det noe som heter.»

VI

Det området som er mest opptatt av mangfald, er kanskje kulturfeltet. Men når eg ser debattane og utsegnene rundt mangfald, får eg ikkje inntrykk av at det er snakk om reelt mangfald, men eit symbolmangfald.

Her om dagen las eg ein kronikk i Aftenposten (24. februar 2025) skriven av Jonas Benyoub, som er ein norsk artist med marokkansk familiebakgrunn. I kommentaren skriv han om eit besøk på Theatercaféen i Oslo, der han kosar seg, heilt til han begynner å studere veggene. Dei er fulle av portrett, men alle er kvite. «Veggene snakker liksom fra en annen tid», skriv Benyoub.

Ja, det er vel akkurat det dei gjer. For kven er det som heng på veggene til Theatercaféen? Det er 87 målarar, skodespelarar og andre teaterfolk, forfattarar, journalistar og musikarar, frå Christian Krohg, Olaf Bull og Edvard Munch til Johanne Dybwad og Wenche Foss. Nesten alle er døde for lenge sidan. Benyoub veit jo dette, men ein får likevel inntrykk av at han meiner mangfald skal vere prosentvis utrekna, og kanskje til og med ha tilbakeverkande kraft.

Theatercaféen er ein eksklusiv restaurant, og som ung mann var eg overraska over at eg i det heile tatt slapp forbi dørvakta, for plassen signaliserer klasseforskjellar meir enn forskjellar i etnisk bakgrunn. Det var og er mest ein plass for fiffen frå Oslo vest, og i dag med ei overvekt av folk frå finans og shipping. Eg kjem frå Finnmark, men det er ikkje ein einaste finnmarking på veggene på Theatercaféen, og kanskje berre éin nordlending (Lars Andreas Larssen).

Eg synest det er heilt greitt, i motsetnad til Jonas Benyoub, som i kommentaren lanserer seg sjølv som kandidat til å bli den første farga som blir portrettert og hamnar på veggen på Theatercaféen. Men det burde jo vere på bakgrunn av at han er stamgjest og ein kjend kunstnar, på linje med dei andre som heng der?

Med eit slikt perspektiv kan fråvær av framandkulturelle personar bli feiltolka som eit resultat av kvitt hegemoni og vond vilje. For å sette poenget på spissen: At det ikkje til dømes finst fleire svarte skihopparar og langrennsløparar, kan da bli tolka som ein direkte indikasjon på at desse miljøa er ekskluderande og framandfiendtlege.

Da eg var ung, freista gode førebilde å lære meg at ein bør behandle folk så nøytralt eller så likt som mogleg, og ikkje vurdere dei på bakgrunn av hudfarge og slike indikatorar. Ein bør ikkje sette folk i bås, men behandle dei som individ.

Denne haldninga er tilsynelatande blitt umoderne. No er det nesten slik at ein skal møte folk som om dei er produkt av hudfargen og bakgrunnen sin (og om dei har mørk hudfarge: som offer for ulike typar kollektiv historisk urettferd). Og om ein ikkje gjer det, så er det fordi ein ikkje skjøner kor privilegert ein er som etnisk norsk.

Tenkjemåten er som regel importert tollfritt frå USA og spring ut frå eit amerikansk pensum. Der har ein ei fleire hundre år gammal historie med slaveri, systematisk rasisme, kolonisering og undertrykking av svarte. Det private og offentlege mangfaldsbyråkratiet, som utgjer ein karriereveg i dagens Noreg, tek ofte lite omsyn til slike historiske forskjellar. Ein høyrer heile tida ekko frå den amerikanske debatten. Denne delen av mangfaldsdiskursen representerer på det verste ei språkleg og mental amerikanisering, altså ei einsretting som manglar lokal kontekst. Det er eit motespråk som er innretta på å tilfredsstille spesielle ideologiske krav.

Thomas Hylland Eriksen debuterte i 1991 med boka Veien til et mer eksotisk Norge. Han var langt meir nyansert enn mange trur når det gjeld spørsmål som innvandring, mangfald og multikulturalisme (eit ord han ikkje likte). I debutboka skriv han blant anna: «Norgesmestrene i innvandrervennlighet later som om de snakker om innvandrere; i virkeligheten snakker de faktisk bare om seg selv. De klasker seg selv på ryggen og er såre tilfredse med sin egen moralske godhet. Denne holdningens bakside er selvforakten.»

Kan vi enno, over tretti år seinare, kjenne igjen haldninga Thomas Hylland Eriksen angreip?

VII

I 2022 gjekk Nazneen Khan-Østrem ut og kritiserte juryane i Brageprisen for å vere for kvite (Aftenposten, 30. oktober 2022). Det året var ingen med framandkulturell bakgrunn nominert til prisen, og det var berre éin person med framandkulturell bakgrunn blant dei 16 som sat i juryane. Khan-Østrem meinte dette var «urovekkende og oppsiktsvekkende». «Det er helt avgjørende at medlemmene gjenspeiler det mangfoldet som finnes i Norge», sa Khan-Østrem til NRK.

Kari Marstein, forlagssjef på Gyldendal og på dette tidspunktet leiar for Bragerådet, la seg flat for kritikken. Ho syntest det Khan-Østrem peikte på, var «pinlig og på ingen måte akseptabelt».

Legg merke til at Khan-Østrem ikkje etterspurde konkrete erfaringar eller eigenskapar. Når ho kritiserte Brageprisen for å mangle mangfald, så var det først og fremst hudfarge ho såg etter. Om det til dømes hadde vore fire personar med mørk hud i juryen og blant dei nominerte, trur eg ikkje Khan-Østrem hadde gått ut med kritikken, sjølv om alle dei ikkje-kvite elles var konvensjonelle nordmenn i meiningar og haldningar.

Da blir det tatt for gitt at folk med annan hudfarge er grunnleggande annleis folk som ikkje er «kvite». Men hudfarge gjer ikkje automatisk at nokon har eit annleis verdsbilde (eller litteratursyn) eller sit inne med erfaringar som er meir verdifulle og viktigare enn andre folk sine. Folk med ikkje-kvit hud kan til dømes vere fødde i Noreg i ein konvensjonell norsk heim, og ha ein mørkhuda fransk far som er leiar i oljebransjen, for å ta eit tilfeldig, men konkret eksempel frå røynda.

Vi bør vere varsame med å redusere folk til den etniske bakgrunnen eller hudfargen familien deira har. Mange synest rett og slett det er ubehageleg. Dei kjenner seg heilt norske, men skil seg overflatisk ut gjennom utsjånaden sin. Dei vil ikkje representere nokon minoritet. Men innanfor den implisitte eller eksplisitte kvoteringslogikken, der ein er opptatt av formelt, numerisk mangfald, driv ein med nettopp dette. Ein minner folk på at dei blir sett på som annleis, som etnisk ikkje-norske, som representantar for store eller små minoritetar. I Noreg er det elles eit ideal at alle skal bli behandla likt og ha like sjansar. Dette er ein av dei tinga som gjer landet vårt attraktivt for svært mange.

Kva er det ein ser etter når ein vil ha størst mogleg mangfaldsrepresentasjon? Er det konkrete erfaringar, som at nokon har vore flyktning, blitt utsette for traume og kanskje rasisme? Har vi spesielle forventningar til ein mangfaldskandidat? I så fall, kva er desse? Skal han eller ho representere spesielle erfaringar eller haldningar eller miljø?

Avvik frå den norske majoritetskulturen synest å bli rekna som viktige og verdifulle i seg sjølv. Det kan vere ein slags «kvalifikasjon», det er eg einig i, men kvifor ser ein sjeldan eller aldri gode forsøk på å forklare kvifor dette er så innlysande? Eg ser sjølvsagt at det kan vere viktig med rollemodellar som viser at det er mogleg å kome seg opp og fram. Men det er òg mogleg å dra denne logikken inn i det absurde.

I juryane til Brageprisen er det til dømes vanskeleg å sjå for seg nokon full representasjon av mangfaldsspekteret. Det er så stort og sprikande i Noreg at det raskt ville blitt fullt, sjølv om berre nokre få grupper hadde blitt valde ut. Alle etniske grupper og alle individ har sine eigne komplekse erfaringar, og å subsumere dei under «mangfald» og ta for gitt at dei har mykje til felles, skurrar i mine øyre. Det bur folk i Noreg med bakgrunn frå absolutt heile verda, og erfaringane deira er ofte totalt forskjellige, både når det gjeld bakgrunnshistorie, religion, livssyn, verdiar, funksjonsgrad og så bortetter.

Da blir det, paradoksalt nok, lett å sette folk i bås, i mangfaldets namn, ved å vurdere folk ut frå etternamn og hudfarge. Mangfaldet kan slik bli overflatisk, og i nokre samanhengar blir overflatiske forskjellar eit alibi for mangfald.

Slike alibi er det nødvendig å ha i Noreg i dag. Om dei manglar, kan ein rekne med å bli kritisert, og om ein ikkje «legg seg flat» for kritikken, vil han auke på i styrke. Ein risikerer bli utsett for eit performativt sinne der folk er «sjokkerte», «skuffa», «triste», «utrygge» og så bortetter, over det som kanskje blir kalla «eit forsvar for det kvite Noregs hegemoni og ekskluderingsmekanismar».

Det kan sjå ut som om kritikken verkar. Om vi ser på Brageprisen, var det i fjor kritikarar, som Arne Borge i Morgenbladet, som spurde seg om juryen skilde godt nok mellom «viktig litteratur» (som formidlar sterke skjebnar frå minoritetsmiljø), som dominerte nominasjonslistene, og «god litteratur», vurdert på reint litterære premissar (30. oktober 2024).

VIII

Mangfaldsretorikken får nokre gonger komiske utslag. Eg har vore i møte med folk som arbeider i kulturbransjen, som er omtrent på same alder, bur i same nabolag og same by, folk med ganske lik utdanning, smak og verdiar (og, kunne ein legge til, dei er i stor grad av same kjønn). Og eg har høyrt det hevda, utan skugge av ironi, at «mangfald» for dei er ein særs viktig verdi. Dei er villige til å strekke seg langt for å fremje mangfald. Derfor er dei på utkikk etter å rekruttere folk med ein framandkulturell bakgrunn. Dette kokar ned til å finne nokon som liknar mest mogleg på dei sjølv, men samstundes har ikkje-europeisk etternamn og ikkje er kvite i huda.

Om det var snakk om eit reelt mangfald, måtte ein fort ha gått på akkord med eigne verdiar. For å ta eit innlysande døme: I Noreg er full likestilling eit ideal. Vi skal ikkje diskriminere på grunnlag av kjønn, politiske meiningar, etnisk bakgrunn og så bortetter. Dette er ein norsk kjerneverdi som er nedfelt i rettsvesenet, politikken, byråkratiet og næringslivet.

Globalt sett er likestilling langt frå noko sjølvsagt. Svært mange konservative muslimar, hinduar og katolikkar er eksplisitt mot likestilling mellom kjønna. Berre her snakkar vi om kanskje eit par milliardar menneske globalt, og mange av dei bur i Noreg.

Dei liberale vestlege demokratiske verdiane er ikkje universelle verdiar. Om reelt mangfald var noko den norske staten støtta, så måtte han jo inkludere verdiar vi som samfunn ikkje deler, inn i mangfaldet? Det gjer vi eigentleg ikkje. Vi berre lèt som. Derfor er det heller ikkje rom eller aksept for reelt mangfald, for genuint ulike verdsbilde og livssyn, i Noreg. Når vi snakkar om mangfald, snakkar vi eigentleg om ein type mangfald som nettopp ikkje kjem i strid med våre eigne verdiar. Likevel blir omgrepet som regel nytta utan nyansar eller kvalifiseringar.

Omgrepet er med andre ord litt meir autoritært, litt mindre inkluderande og mangfaldig enn ein skulle tru, ut frå retorikken. Der omfamnar ein ofte religiøst mangfald som ein naturleg og viktig del av mangfaldsideologien.

Det har fleire gonger vore diskutert om vi skal gjere hets av religion ulovleg i Noreg. Høvet til å rakke ned på religion pressa seg fram i europeiske demokrati gjennom opplysningstid og revolusjonar, og i Noreg har vi hatt retten i over hundre år. Presset kjem spesielt frå islam, nasjonalt og internasjonalt. «Mangfald» i denne teksten ville i så fall innebere ei innsnevring og innskrenking av kva ein skal skrive og tenke, i namnet til «mangfaldet».

I botnen her ligg det frå gammalt av noko dobbelt i det norske samfunnets haldning til mangfald. Det er på den eine sida noko vi skal omfamne. Samstundes er integrasjon, ja, kanskje til og med assimilasjon, eit mål. Dette tvitydige har prega Noreg i fleire tiår.

IX

Kulturdirektoratet og Kulturrådet ser det som ei hovudoppgåve å «fremme» mangfald i kulturlivet gjennom ulike tiltak og økonomiske støtteordningar. Dei vil at denne kjernesatsinga skal «merkes i alt vi gjør», som det står på nettportalen til Kulturdirektoratet. Kva for idear og kulturforståing er det eigentleg som ligg bak? Det blir sett på som ei sjølvfølge at dette er det einaste rette.

Men det er like opplagt at ei slik statleg styring av kunsten kan ha uintenderte konsekvensar.

Når dei tunge kunstinstitusjonane som sit på pengesekkane, bestemmer seg for å satse på prosjekt som skal fremje mangfald, så vil mange kunstnarar (dei fleste er avhengige av stipend og prosjektstøtte) til ein viss grad vri prosjekta sine i retning av det som blir støtta, og begynne å nytte det språket som krevst. Kan det skape konformitet i staden for reelt mangfald, i eit kunstfelt som burde vere mest mogleg fritt for statleg styring av innhald og uttrykk?

Mens eg skriv om mangfald i kulturlivet, les eg eit intervju i Klassekampen med forfattaren Mazdak Shafieian. Han har starta eit nytt litteraturtidsskrift som heiter Cloaca Maxima. I intervjuet hevdar Shafieian at insisteringa på «mangfald» har gjennomsyra bokbransjen og blitt eit eige kretsløp. «Forlagene lager stipender og skriveskoler for forfatterspirer med minoritetsbakgrunn. De store festivalene produserer talløse programposter om utenforskap. De samme forfatterne intervjues om sin minoritetserfaring i avisene, mens den såkalt hvite majoriteten klapper seg selv på skuldra», seier Shafieian, og held fram: «Det har oppstått en pakt mellom alle disse enhetene, en kollektivlidelse og en bestrebelse etter å framstå helt på den riktige sida av et moralsk gjerde. Vi har en offentlighet som er veldig opptatt av ’mange stemmer’, men egentlig har den bare én stemme», seier Shafieian til Klassekampen (26. april 2025).

Betre kunne eg ikkje formulert ideen om at mangfaldsideologien i visse tilfelle skapar konformitet og einsretting.

Les del II her:

Mangfaldsparadoks del II

Statusen til mangfaldet i ein større samanheng.