Då Kjell Magne Bondevik oppnemnde Verdikommisjonen i januar 1998, vart han møtt med ein brotsjø av hån og latter. Ein kan diskutera kor mykje som kom ut av prosjektet, men at motviljen var stor, kan ingen dra i tvil.

No kjempar politikarane om kven som har retten på verdi-ordet. VG har ein rørande reportasje om korleis kulturminister Linda Hofstad Helleland tek seg ein velfortent kaffipause frå pilegrimsleia, og den som byd på kaffi og vaflar er ingen ringare enn Ola Borten Moe, som har dekka bordet for Nidaros-fararane. Dei to politikarane kan vera usamde om mangt, mellom anna kven som skal vera statsminister, men på eitt punkt er dei samde: Kaffi og vaflar er gode norske verdiar.

Verdi-ordet er ikkje berre modernisert, det er postmodernisert. Det kan fyllast med kva det skal vera.

GRUNNVERDIAR

Det kan vera på sin plass å minna om ei litt lengre historie her. Den som tok i bruk verdiomgrepet med tyngd i norsk politikk, var forfattaren Ronald Fangen. I essayet «Om troskap» frå hausten 1940, lanserte han skiljet mellom grunnverdiar og låneverdiar. Grunnverdiane er fundamentale, dei avgjer hierarkiet mellom gode. Når dei får gjennomslag, fører dei med seg låneverdiar, det vil seia verdiar som er avleidde av dei første. Om ein til dømes har solidaritet som grunnverdi, vil ein organisera samfunnet slik at flest mogeleg får del i fellesskapen, sjølv om det inneber kostnader og utgifter for dei som har mest. Ein låneverdi blir då gode velferdstilbod, det kjem som ein konsekvens. Men ofte skjer det at ein lever på låneverdien utan å stå i forhold til grunnverdien han spring ut av. Ein vil ha velferd for alle. Men ein anerkjenner ikkje at ein då må ofra noko for det som er grunnverdien, nemleg solidariteten. Nokon må betala for det.

PÅ LÅNT TID

No er Fangens poeng at somme periodar er opptekne av grunnverdiane, dei store linjene, det som held samfunnet i hop. Det kan vera kristendommens stilling i mellomalderen, nasjonens stilling på 1800-talet eller ein sosialistisk utopi på 1900-talet. Så kjem andre periodar der ein lever høgt på låneverdiane, men forsømmer å sjå kva som ligg til grunn for dei, og gjer dei mogelege. Då lever ein på lånt kapital og lånt tid. Og då fell samfunnet frå kvarandre, eller det blir overteke av totalitære system, som det hende i hans samtid.

VERDITENKING

Etter krigen vart denne inndelinga – som forresten var éin grunn til at tyskarane kasta Fangen i fengsel – teken i bruk i politikken. Fangen var ein ivrig tilhengar av Kristeleg Folkeparti, som fekk nasjonalt gjennomslag etter krigen. Røynsla han hadde med nazismen, styrkte trua hans på at eit samfunn må byggja på verdiar som toler å vera grunnverdiar, verdiar som ikkje er avleidde. Eit samfunn kan ikkje byggja på at alle skal få alle gode gratis. Det må regulerast av ei verditenking der ein prioriterer, og har eit syn på kva som er det viktigaste. I sentrum for slike verdiar må det liggja ein fundamental respekt for mennesket, som hindrar staten i å avliva vanføre, utrydda sjuke eller folkeslag dei mislikar, slik det skjedde i nazismen. Fangens overtyding var at kristendommen kunne levera eit slikt verdigrunnlag. Denne tankegangen finst i terminologi og omgrep i KrF den dag i dag, sjølv om dei neppe studerer Fangen så flittig.

EI TODELING

Bondeviks verdikommisjon var nok eit forsøk på å leia folk tilbake til tanken om nokre grunnleggjande verdiar. Det synte seg å vera komplisert, fordi samfunnet vårt er langt meir pluralistisk i dag enn på Fangens tid.

Men det som skjer i den politiske debatten akkurat no, liknar verken på Fangen eller Bondeviks bruk av verdi-ordet. Vi ser ei todeling mellom dei som grip til verdiane. Den tradisjonelle gruppa, i KrF og restane av verdikonservatismen, om dei finst, tenkjer seg kristendommen som ein grunnverdi, eit verdisystem som kan gje normer som er meir grunnleggjande enn det som skjer dag til dag i politikken. Spørsmål knytt til menneskesyn dukkar opp i dei kompliserte bioetiske diskusjonane, og dette grunnlaget blir etterspurt der, av folk som vil ha noko meir grunnleggjande på bordet enn det ulike pressgrupper leverer.

KRISTNE VERDIAR

Men i det siste har det dukka opp ein annan bruk av verdiar. No tyder det «våre verdiar» i motsetnad til andre, gjerne muslimske grupper. Der Fangen tenkte seg verdiane som golvet i ein stor katedral, stor nok til å romma alt menneskeleg, tenkjer desse nye folka på verdiar som noko ein kan bruka til å halda folk utanfor huset med. Og i politiske miljø der ein på ingen måte har kjent seg forplikta på tradisjonelle kristne normer, enten det gjeld seksualitet, rusbruk, omsorg og ansvar for nesten og så vidare, blir ein brått svært oppteken av kor viktige dei kristne verdiane er for «oss», og kor farlege dei nye gruppene er, som ikkje har desse verdiane.

SET LAZARUS PÅ PORTEN

Dette er både tragisk og komisk. Det som er komisk, er at dei nye gruppene ein er så redd for, ofte har ein personleg moral og ei livsførsle som framfor noko liknar på dei pietistiske gruppene, dei som tradisjonelt har sokna til KrF. Hjartesaker knytte til å verna om familien eller setja grenser for rusbruk er felles.

Det tragiske er at dei nye verdidyrkarane snur dei djupare etiske normene i kristendommen på hovudet. Den varmhjarta samaritanen burde ikkje hjelpa mannen som fall blant røvarar; for han kunne vore illegal innvandrar eller terrorist. «Desse mine minste små» som Meisteren identifiserer seg så sterkt med, skal ein passa seg for. Dei kan koma her og eta opp velferdsgoda våre. Grunnverdien, at ein skal vera solidarisk med alle menneske i naud, blir bytt ut med låneverdien, at vi har eit trygt og rikt samfunn. Det trygge samfunnet vil vi behalda for oss sjølve, så ingen skal stela det frå oss. Den rike mann kastar Lazarus på porten, fordi Lazarus har feil verdiar, medan han sjølv har dei rette.

Neste gong ein politikar etterlyser verdiar, bør han lesast med den største skepsis. I den nye språkbruken tyder det berre at han vil ha alle gode sjølv.

Jan Inge Sørbø er professor ved Høgskulen i Volda og fast skribent i Dag og Tid.