«Norwegians have seafood in their genes», skriv Norsk Sjømatråd i ein reklame. Dei skriv det på engelsk, så det er sjølvsagt utlandet dei snakkar til. 95 prosent av norsk fisk går til eksport – sett frå Noreg er resten av verda Den store fiskemarknaden som ikkje kan overleve utan norske fiskeprotein og omega 3-feittsyrer.

Sjømatrådet held fram: Noreg er landet der 80 prosent av innbyggjarane lever mindre enn to timar frå havet. Vi har «lived in unison with the rough forces of the sea for centuries». Ikkje rart vi har vorte ein sjømatnasjon, slår dei fast.

Men har dei rett i utgangspremissen? Det er på tide å snakke litt om fisk. Meir spesifikt å snakke om «fiskerinasjonen Noreg». For kva skal eigentleg til for å kunne kalle seg ein nasjon av noko?

Korleis måle kven vi er?

Fisk er openbert viktig for Noreg. Særleg målt i pengar. Vi eksporterte fisk for 94,5 milliardar kroner i fjor – og kroneverdien er aukande. Men er det i kroner og øre vi måler kven vi er?

Over halvparten av dei tilsette i fiskeriforedlingsbransjen er utanlandske. Prosentdelen har auka frå 12 prosent i 2003. Ifylgje Norsk Sjømatråd seier berre 6 prosent av nordmenn at dei kan tenke seg fisk som leveveg. Og ein rapport frå Sintef frå 2014 syner at over halvparten av arbeidskrafta innanfor fiskeforedling er ufaglærte. Det samsvarar ikkje med stadig aukande krav til automatisering, hevdar forskingsinstituttet.

Dette er heller ikkje i samsvar med at fisk er Noregs viktigaste næring etter oljen.

Globalt lever kring éin av ti personar av fiskeri. Alt etter kva kjelder ein bruker, er det i dag ein stad mellom 27.000 og 55.000 fiskeriarbeidsplassar i Noreg. Det vil seie at mellom 1 og 2 prosent av arbeidsplassane i Noreg har med fisk å gjere. Av dei er det altså på langt nær alle vi sjølve vil ha.

At arbeidarane på fileten ikkje lenger snakkar norsk, er ikkje noko problem for å få jobben gjord. Men det er eit problem at næringa er noko dei færraste vil vere ein del av. Kva har skjedd med engasjementet for og kunnskapen om fisk i Noreg?

Når ideologien styrer

Når makt og eigarskap vert samla på stadig færre hender både når det gjeld villfisk og oppdrett, er ikkje det eit problem berre for dei som vert skvisa ut. Når både Eidesenutvalet (som fiskerinister Per Sandberg var ein del av) og Norsk Fiskarlag stiller seg bak ei strukturering av kvotar òg blant dei minste fartøya, er ikkje det skadeleg berre for eksisterande og komande fiskarar. Det er aller mest skadeleg for fiskerinasjonen Noreg. «Dersom fiskeflåten får anledning til å fiske fangstkvotene utelukkende med lønnsomhet som mål, viser våre beregninger at denne ville bedres betydelig», skreiv SSB-forskarane Mads Greaker, Kristine Grimsrud og Lars Lindholt i eit notat i 2016. Men dersom vi meiner alvor med at havet vi bur så nær, skal vere ein felles ressurs vi alle har ein del av, kan ikkje lønsemd vere det einaste målet til fiskeflåten. Då må det vere eit likestilt mål at fiskeflåten er noko folk flest i Noreg har eigarskap og kjennskap til, interesse for å jobbe i – og ete frå.

Skap fiskeengasjement

Å bygge fiskerinasjonen Noreg burde innebere å auke fiskekunnskapen blant folk flest. I staden vert vi stadig mindre fiskekunnige. Konsumet av fisk gjekk ned med 15 prosent frå 2016 til 2017, ifylgje Norsk Sjømatråd. Og di yngre vi er, di mindre fisk et vi. Ei av årsakene er truleg at den yngre garde korkje veit korleis dei skal lage eller ete maten Noreg er bygd på. Framtida ser med andre ord alt anna enn fiskerik ut på norske middagsbord.

Kva insentiv har vi eigentleg for å ete meir fisk? Butikkbransjen hevdar at han gjer fisk meir tilgjengeleg gjennom å vakuumere han. «Visste du at det ikke er noen kvalitetsforskjell på den ferske fisken du får kjøpt i betjente fiskedisker, og den du får kjøpt ferdigpakket hos KIWI?» sa kjeda i 2016.

Så mykje fisk som mogleg skal innom Sjømathuset, Lerøy Seafood og Norgesgruppens fiskefabrikk i Oslo før det hamnar i butikkane. Slik mister ein siste rest av lokalt særpreg og fiskekunnskap hos butikkpersonalet. Eg bur i fiskebyen Florø, men det var lettare å få tak i fersk fisk frå ein kunnskapsrik seljar då eg budde på Grünerløkka.

Per Sandberg vil bruke våren på folkemøte om høyringa han har sendt ut kring eit nytt kvotesystem. Han bør nytte høvet til å finne ut korleis ein kan skape engasjement for fisk blant fleire enn dei som allereie har det som jobb.

Fisk vert ikkje den neste oljen før det å jobbe på fiskebruk er like gjævt som å få jobb i Nordsjøen. Det handlar om lønn, det handlar om utdanning – og det handlar om eigarskap. Tilknyting. Gjensidig respekt og ansvar. Det handlar om å vite at ein produserer eit produkt som ikkje berre vert verdsett på andre sida av jorda, men som syner att i lokalmiljøa. På matborda i bygda. Til det treng vi lokale fiskarar, lokale oppdrettarar, lokale fiskemottak, og – ikkje minst – lokal fisk.

Siri Helle

Siri Helle er fast skribent i Dag og Tid.