Om 2017 har bydd på nokre overraskingar, er det òg noko som har gått nett som vanleg: Vi har fått teknologiske nyvinningar vi ikkje trudde var moglege for berre kort tid sidan. Ein robot med personnummer som vil ha born, den kunstige intelligensen AlphaZero som vart sjakkonge på fire timar – eller kva med stadfesting av ein ny type materie?

Excitonium er – enkelt sagt – produktet av kvasipartiklane som oppstår når eit negativt lada elektron krinsar rundt eit positivt lada hol i eit atom. Enno er dette mest spanande for fysikarar, men excitonium vert foreslått å vere både supervæske, altså ein substans som flyt friksjonslaust, eller ein isolator som ikkje flyt i det heile. Den som lever, får nok sjå.

For det er vanskeleg å ikkje late seg fascinere. Vi er ikkje langt unna at Petter Smart, Skallemann, Q og alle saman berre kan gå og leggje seg: Røyndommen er verkeleg på veg til å overgå fantasien.

Så lenge oppfinningane held seg i laboratoria, er det heller ingen grunn til å ikkje late seg underhalde av skaparkrafta. Men i motsetning til oppfinningane i Donald, Bamse og James Bond, skal dei verkelege oppfinningane finne plassen sin i den verkelege verda. Då vert det heile med ein gong meir komplisert.

Falske fjes

Om ikkje lenge vil eg kunne filme meg sjølv med webkameraet mitt – medan det som kjem ut på internett i tilnærma same augneblink, er andletet til Erna Solberg og røysta hennar. Ved hjelp av programvare som etterliknar røyst, mimikk og andletstrekk, kan det eg sit på jenterommet og meiner om Kinas handtering av menneskerettar, kunne hamne på internett som Noregs offisielle syn på saka. Om årets nyord ikkje er nytt, er vi truleg berre så vidt komne ut av startgropa for kva falske nyhende kan komme til å innebere i framtida.

Ei anna grop vi er på veg inn i, er den genetisk modifiserte. I byrjinga av desember la Bioteknologirådet fram eit framlegg til oppmjukingar i det norske GMO-regelverket – til overraskande låge protestar. Oppdaginga av genredigeringsverktøyet CRISPR har ifylgje rådet gjort teknologien både meir presis, billegare og nærare naturen enn tidlegare metodar var. Vi treng i mindre grad å innføre genar frå framande artar for å oppnå endringane vi ynskjer. Dette har tilsynelatande gjort genredigering meir akseptabel for folk flest. Men veit vi kva vi seier stillteiande ja til?

CRISPR har det til felles med ny teknologi at han kjem til å påverke oss kvar dag – utan at dei fleste av oss har høve til å gjere noko med det. På same måte som vi har stadig mindre sjanse til å reparere bilane våre, skjerme oss mot digital overvaking og kontrollere kva som eigentleg er sant. Og vi er ikkje aleine: Den teknologiske utviklinga går så fort at så vel politikk som etikk og juss har problem å henge med. Det er eit demokratisk problem.

Umogleg å stoppe

Det er, og skal vere, skummelt å kritisere teknologisk utvikling på generelt grunnlag. Vi kan ikkje stoppe å forske, mellom anna fordi vi då risikerer å stoppe på feil tidspunkt: Om vi hadde sagt stopp då vi oppdaga at bakteriar førte til sjukdom, hadde vi ikkje oppdaga at bakteriar òg er ein viktig del av immunforsvaret vårt.

Men det må vere lov å spørje korleis vi skal klare å halde oss oppdaterte på all denne nye teknologien, som kjem stadig fortare, vert stadig billegare og som ein ikkje kan klare seg utan, for då hamnar ein bakpå i utviklinga. Ein kan ikkje sette for strenge etiske reglar, for då tek dei som har lågare standardar, over. Kinesarane manipulerte dei fyrste menneskeembryoa alt i 2015.

Klarer vi å halde fokus her? I sommar gav Jennifer A. Doudna, ein av forskarane bak CRISPR, ut boka A Crack in Creation: Gene Editing and the Unthinkable Power to Control Evolution. Ein tredjedel av boka er vigd dette spørsmålet: Korleis skal verda handtere denne nye teknologien? Likevel er så å seie all merksemda boka har fått – inkludert heile meldinga i det viktige tidsskriftet Nature – retta mot patentkonflikten ho har hatt gåande med den andre, moglege CRISPR-skaparen Feng Zhang.

Litt av ei oppgåve

Klarar vi å halde på dei høge standardane våre? Bioteknologilova seier at all genredigering skal vere samfunnsnyttig før vi tek ho i bruk. Er det eit minimumskrav, eller står det i vegen for fri grunnforsking og stort potensial? Teknologi bør vere føremålstenleg. Elles er han mål og ikkje middel. Samstundes er det vanskeleg å vite kva som er nyttig på førehand, særleg når vindauget for kva som er mogleg, er så stort som det er no.

Om vi ikkje kan avgrense, regulere eller stoppe forskinga, står vi att med å akseptere at ikkje all teknologi og kunnskap er til for å brukast. Litt av ei oppgåve. Men like sikkert som at det ligg store sjansar i både genredigering, excitonium og digital ansiktsattkjenning, er det at mennesket enno ikkje har kome opp med ny teknologi som ikkje har hatt baksider. Det einaste CRISPR ikkje kan gjere, er å kontrollere menneska. Det er det vår forbanna plikt å gjere sjølve.

Siri Helle er agronom, journalist og fast skribent i Dag og Tid.