«Vi var, kan hende for første gang, stolt over Norges flag», skreiv Nordahl Grieg i 1922. Han skildrar kor glade sjøfolka var då dei kom inn på hamna Newcastle i Australia og såg dei norske fargane på eit anna skip. Og diktet munnar ut i ei lyrisk hylling til flagget. Eit par tiår seinare skreiv Grieg det ikoniske diktet om den nakne flaggstanga «blandt Eidsvolds grønnende trær» – 17. mai 1940.

Då eg var student på 70-talet, stod ein ung radikalar og brukte seg på flagget på sjølve nasjonaldagen. Brenn flagget og gå heim, var oppfordringa hans til den festkledde flokken. Nasjonalismen hadde aldri gjort anna enn skade, det var på tide å kasta flagg og nasjonalsongar over bord og erstatta dei med internasjonalen. Han fekk ikkje medhald, og heller ingen stor applaus. Men tvilen om flagget har slått rot.

Flagget som pisk

I dag kan ein høyra sindige menneske som tvilar på om dei vil heisa flagget på nasjonaldagen. Og dei har alvorlege grunnar til det; dei har sett det norske flagget bli brukt som pisk mot menneske frå andre folkeslag og med annan hudfarge. Eg las nyleg eit avisinnlegg der innsendaren proklamerte at han ikkje ville feira nasjonaldagen meir, for han hadde hatt eit ubehageleg møte med ein utanlandsk sjåfør. Implikasjonen var klår: Han ville ikkje feira nasjonaldagen før Noreg var kvitt og reint igjen.

Det vi ser tendensen til her, er at dei nasjonale symbola blir overtekne av eit nasjonalistisk ytre høgre, som stel dei og forureinar dei. Det er difor folk lurer på om dei vil bera flagget; dei føler at det er blitt eit symbol på nasjonal og etnisk egoisme som dei ikkje vil ha noko med å gjera. Dette kan vi ikkje finna oss i.

Eit ran

Dersom flagget og nasjonaldagen blir overteke av ytre høgre, er det eit ran. Dei nasjonale symbola høyrer heile fellesskapen til, og ikkje dei ekstreme utgruppene. Det er eit paradoks at folk som dyrkar ideologien til dei tyske okkupantane, dei som sørgde for at flaggstanga var naken i 1940, i dag prøver å stela flagget.

No er det ingen tvil om at det finst ein dårleg nasjonalisme. Han går nesten utan unntak over i ei form for imperialisme: at nasjonen vår står over andre nasjonar og difor kan kasta ut eller erobra dei som høyrer til lågare folkeslag. Alle kjenner det nazistiske dømet. No ser vi at aggressive nasjonalistiske grupper melder seg i land etter land.

Identitet

I møte med dette kan det vera verd å kasta eit blikk på vår eigen tradisjon. Då den norske nasjonen bygde opp sin eigen identitet og kultur på 1800-talet, mangla det ikkje på nasjonal retorikk. Stundom også sjølvskryt, som når Vinje i «At Far min kunde gjera» påstod at:

Han Franskmann lærde fikta

og finna Riddar-Værd,

og Engelsmannen dikta

og hava Sjøen kjær.

At vi lærde opp Shakespeare og i tillegg la grunnen for den britiske flåten, er nok å ta litt sterkt i. At vi skulle stå bak det franske riddarvesenet, og lærte Napoleons nasjon opp i krigskunst, er vel heller ikkje særleg truleg. Men den same Vinje har skrive noko av det klokaste som er sagt om det – «Nationalitet». Sjølv om vi trur og meiner at det gjævaste er å vera ein Noregs mann, så må vi hugsa at vi alltid står i dialog med ein større, internasjonal samtale. Rett nok er Noreg landet vårt, men verda er eit større fedreland, og vi kan ikkje spela vårt eige, vesle land ut mot verda.

Dei største tankar vi alltid faa

Af verdens det store vit;

Men desse tankar dei brjotast maa,

Lik straaler af soli, som alltid faa

I kver si bylgje ein annan lit.

Norsk tenkjemåte

Dette er den norske måten å tenkja om nasjonalitet på. Vinje formulerte han, Aasen og Garborg praktiserte han. Dei arbeidde heile livet for å skapa norsk språk og kultur, men det gjorde dei ved å lesa og drøfta tankar frå den store europeiske tradisjonen.

Eit anna avgjerande element er at den norske nasjonale kampen gjekk parallelt med utbygginga av dei demokratiske institusjonane. Bøndene og den folkelege opposisjonen argumenterte demokratisk. Då fascistane freista å overta den nasjonale ideologien på trettitalet, fekk dei med seg få av dei nynorske ideologane, som argumenterte nasjonalt i språksaka. Dei aller fleste var vaksinerte mot antidemokratiske rørsler, fordi dei hadde brukt livet på å forbetra demokratiet. Både før og under okkupasjonen var det ein liten minoritet som knytte saman dei nasjonale symbola med fascismen. NS-folk brukte hakekors og solkors, medan motstandsrørsla brukte det norske flagget, som var forbode i denne tida.

Den opne, demokratiske og antitotalitære nasjonalkjensla er vår stoltaste arv. Ho er, med Rune Slagstads uttrykk, Skandinavias gåve til verda. Ho blir klokt og elegant forvalta av eit kongehus, som ikkje sit stille og ser på at ein brukar flagget mot grupper av nordmenn.

Jan Inge Sørbø er professor ved Høgskulen i Volda og fast skribent i Dag og Tid.