Helga Flatland skreiv tre bind om tre gutar som verva seg til dei norske styrkane i Afghanistan, og som vart drepne då dei køyrde på ei landmine: Bli hvis du kan. Reis hvis du må (2010), Alle vil hjem. Ingen vil tilbake (2012) og Det finnes ingen helhet (2013). Ho gir gode skildringar av kven desse tre gutane er, og kven som er omkring dei. Ho gir også sterke skildringar av kva som skjer med dei etterlatne: foreldre, søsken, kjærastar, naboar. Det tek tid å koma over tapet av eit familiemedlem, om det i det heile teke går. Flatland skriv nærare 700 sider om temaet. Og ho gjer det svært godt.

Det kan altså skrivast tusen sider om kva det vil seia å missa ein person i krigen. Smerta over tapet breier seg i ringar frå dei næraste og utover i nabolag, kollegafellesskap, slekt og kjenningar. Flatland viser også den enorme distansen mellom gravferdstalane til statsminister og forsvarsminister og realitetane dei snakkar om. Dei tre ungdommane blir gjort til nasjonale heltar. Dei ofra livet sitt for fedrelandet, blir det sagt.

Oppdikta

Men dei tre hadde svært lite av idealisert motivasjon. Dei reiste dels fordi dei ville bort frå bygda og eit kjedeleg kvardagsliv, og dels fordi dei ville bli rike og koma heim att som heltar. Ansvaret for at dei miste livet ligg hos forsvar og politikarar, som lokkar ungdommar med mangelfull kunnskap om krig og konflikt inn i farlege oppdrag, og deretter held heroiske takketalar når dei er borte.

Flatlands personar er oppdikta. Men krigen er verkeleg nok, og den norske deltakinga er ikkje over. Den nye utanriksministeren vår sende nyleg fleire norske soldatar til landet, og retorikken var den same: Dette var viktig for Noreg og godt for Afghanistan. Det er store ord og feitt flesk: Når til og med ein tidlegare norsk forsvarsminister (Bjørn Tore Godal) har konkludert med at innsatsen i Afghanistan på dei fleste punkt har vore mislukka, skal det god mage til å stå i Stortinget og hevda det tvert motsette. Men så skjedde. Sanningskriteriet er det same som alltid i norsk forsvarspolitikk: at det Nato og USA seier, er rett og sant. Endå alle, dei norske politikarane inkludert, veit at slik er det slett ikkje.

Farleg spenning

No byggjer den amerikanske administrasjonen opp ei spenning på Korea-halvøya som er svært farleg. Her snakkar vi om eit øydeleggingspotensial som handlar om millionar av menneske. Bryt det laust, blir det verre enn Hiroshima og Nagasaki. Det er eigentleg for store dimensjonar til at vi kan forstå det.

Nettopp difor må ein bruka andre måtar for å forstå kva det handlar om. Og eg tilrår altså Flatlands romanar, der ein kan sjå kva prisen er – så å seia i det små. Det er naturlegvis ei provoserande formulering, for tre dødsfall kan ikkje vera smått. Men målt mot den galskapen vi ser utfalda seg no, er det smått.

Dersom norske politikarar hadde hatt ryggrad til det, burde dei sagt klart og utvitydig frå om at dei ikkje er samde i den amerikanske opptrappinga. Fagfolk som arbeider med utanrikspolitikk, er samde om at ein ikkje kan oppnå noko av verdi gjennom krigshissing, sjølv om den nordkoreanske strategien er å bruka sterkt språk. Dersom politikarane i Nato-landa utanom USA gav sterke signal om dette, kunne det kanskje hatt ein effekt. Og det ville i alle fall gjeve dei moralsk autoritet – at dei freista å seia ifrå.

Det er heller ikkje utenkjeleg at politikarar som Merkel kunne tenkjast å gå inn på ei slik linje; ho har alt slått fast av situasjonen i forholdet mellom Europa og USA er endra gjennom den nye administrasjonen.

Lojalitet til
Nato og USA

Men den norske utanrikspolitikken er annleis. Der går lojaliteten til Nato og USA framfor alt, også framfor sanninga. Det er ikkje sant at den USA-leia intervensjonen i Afghanistan har vore vellukka, like lite som intervensjonen i Irak og bombetokta i Libya. I den siste krigen var Noreg svært aktiv, og konsekvensane av han var, som vi veit, at det oppstår slavehandel i dei gamle libyske områda.

Under dei store militære strategiane finst det menneske – menneske med ansikt og augo. Dei blir sende i meiningslaus død, fordi politikarane på toppen prioriterer andre ting enn å sjå inn i desse augo og forstå desse lagnadane.

Oppgåva er å halda fast perspektivet til det einskilde mennesket, det einskilde ansiktet. Og har ein problem med det, kan ein altså finna dette perspektivet i litteraturen.

Historia sin dom vil handla om kva ein gjorde i møte med det einskilde mennesket – om ein torde sjå det i augo.

Jan Inge Sørbø er professor ved Høgskulen i Volda og fast skribent
i Dag og Tid.