Kommentar

Jan H. Landro

jan.h.landro@gmail.com

Noko meir meiningslaust ved den norske rettstilstanden enn føretaksstraff skal ein leite lenge etter i vår offentlege forvaltning. Om eit sjukehus, eit politidistrikt eller ein kommune blir straffa med millionbot, kven går det utover? Oss brukarane, sjølvsagt. Det er altså vi som skal straffast for at folk ikkje gjer jobben sin.

At dette har meir enn hundre år lange tradisjonar, også i andre land, gjer ikkje logikken lettare å forstå. Ikkje kan det vere noko argument for å behalde ordninga, heller. Rett nok seier straffelova at slike bøter skal ha preventiv verknad. Men det må då gå an å lære dei som skal lære av dette utan at det går utover oss andre?

Ansvarspulverisering

Rota til denne meiningsløysa ligg vel her: Dei som i si tid fekk føretaksstraff inn i lovverket, var sjølvsagt personar med viktige posisjonar og stort ansvar. Og korleis kan ein kvitte seg med det ansvaret ein blir godt betalt for, men helst ikkje vil ta når noko går gale?

Jo, ved å skyve det over på føretaket.

Generelt føreset straffeansvar ei handling som representerer brot mot ein strafferegel, anten ved at ein person gjer eller lèt vere å gjere noko. Men dersom det ikkje er råd å finne den eller dei personane som har gjort den uaktsame eller forsettlege handlinga, kjem føretaksstraffa i staden. Problemet er at denne straffa synest å ha teke heilt over, også der ansvaret kan plasserast hos ein eller fleire personar. Resultatet blir forvaltningssjukdommen ansvarspulverisering.

Når viljen til å straffe openbert er så sterk, kunne ein kanskje anstrengt seg litt for å finne ei straffeform som ikkje råka ein uskuldig tredjepart.

Grov forsømming

I fjor døydde ein 43 år gammal hjartepasient på Haukeland universitetssjukehus fordi han ikkje fekk den overvakinga han skulle ha. Tallause gonger hadde tilsette varsla sjukehusdirektøren om store kapasitetsproblem på akuttavdelinga, men han hadde ikkje gjort noko for å bøte på situasjonen. I ettertid fann direktøren brått pengar til å rette opp det han hadde forsømt.

Ein skulle tru at ei så grov forsømming ville kvalifisere til avskjed, men styret refsa direktøren, og lét det bli med det. Kanskje kjem politiet med ei føretaksstraff på eit par millionar?

Det vil tvillaust vere til stor helsehjelp for alle som soknar til sjukehuset.

Etter Sjursøya-ulukka i 2010, då 16 godsvogner brasa inn på terminalen og tok tre liv og skadde fire personar, fekk Jernbaneverket ein rekordhøg føretaksstraff på 15 millionar kroner. Vi får håpe at Jernbaneverket lærte av ulukka, men var det det menneskelege tapet eller det økonomiske tapet som gav læring?

I fjor fekk Vestre viken HF ei føretaksbot på ein million kroner for å ha tuska til seg refusjonar dei ikkje hadde rett på. Der kan ikkje læringsevna ha vore spesielt stor, ettersom det same føretaket i 2010 fekk ei bot på fem millionar for den nærskylde «ventelisteskandalen». Den gongen gjekk direktøren for Kirurgisk klinikk frå jobben, men to år seinare var ho tilbake i ei høgare stilling i det same helseføretaket. Snakk om læring!

Med tre års mellomrom, 2010 og 2013, måtte Forsvarsdepartementet ut med ti millionar kroner i føretaksstraff. Det første tilfellet gjaldt ei ulykke der ein soldat omkom under ei øving på Rena. 2013-tilfellet var straff for at eit vådeskot frå ein norsk soldat drap ein sivil afghanar inne i leiren i Afghanistan i 2011. Du skal ha eit spesielt samanskrudd juridisk hovud for å sjå samanhengen her. Kor mykje fekk familien til offeret?

Aukar i omfang

Ordninga med føretaksstraff aukar i omfang, i takt med at stadig fleire offentlege tilsyn med rett til å påleggje slike sanksjonar blir oppretta. I 2009 sende Statens innkrevjingssentral, som tek hand om det meste av denne porteføljen, ut 31 slike krav til offentlege verksemder. I 2016 var talet stige til 494. Så var det rett nok nede på 258 to år seinare, men i dei aller fleste tilfella er det tale om kostnader – til dels store – som kommunar, fylkeskommunar, helseføretak, politi og andre offentlege etatar ved slurv eller dårleg arbeid påfører oss. Når til dømes Statistisk sentralbyrå kvart år er ute og straffar diverse kommunar, er forklaringa at dei somlar med å sende inn statistikk av ymse slag.

Også Datatilsynet har vore hyppig ute med peikefingeren dei siste åra. I 2018 gav dei ni helseføretak eit gebyr på 800.000 kroner kvar. Dei som trur at våre personlege data er trygge hos desse føretaka, må tru om igjen. Og dersom PST får det som dei vil, og slik regjeringa lydig legg opp til, kan mykje av det vi trudde var privat, bli offentleg før vi veit ordet av det.

I dagens terminologi er det, i tillegg til det alltid like lettvinte «systemfeil», også skapt eit nytt omgrep når ein skandale skal bortforklarast og inga individuell skuld plasserast: «Læringspunkt» er blitt det nye mantraet i det offentlege. Det skal gjere det lettare å ta merksemda bort frå at bergenspolitiet gjorde ein skandaløst dårleg jobb i Monica-saka, eller forklare kvifor vi hjelpelaust brukar ein halv milliard kroner på å heve ein totalhavarert fregatt, og sikkert også kvifor ingen einskildperson blir stilt til ansvar når vedkomande har gjort ein fatal feil.

Om berre «læringspunkta» er mange nok, skal vi godta feil som tek menneskeliv eller som kostar samfunnet store summar. Jo fleire «læringspunkt» – det vi før kalla tabbar – desto betre og mindre kritikkverdig, ser det ut til.

Kan nokon fri oss frå dette?

Jan H. Landro er journalist og fast skribent i Dag og Tid.