Sist fredag vedtok Høgre at den såkalla aktivitetsplikta skal gjelde for alle som tek imot sosiale stønader. Ordninga som no gjeld, vart innført i 2017, og inneber at alle under 30 år som får sosial stønad, pliktar å delta i aktivitetar kvar dag om dei ikkje vil risikera å missa eller få redusert stønaden. No vil Høgre og arbeids- og sosialminister Torbjørn Røe Isaksen ta bort grensa som går ved 30 år.

Høgre har også diskutert om det bør innførast eit «tak» på kor mykje stønad ein kan ta imot, slik at ingen skal få meir pengar i sosial støtte enn det ein kan få ved å vera i arbeid. Og då samanliknar dei ikkje med løna til Helge Lund og Erna Solberg, men med dei lågaste løningane i arbeidsmarknaden.

Under begge forslaga ligg det ein otte for at altfor gode sosiale ordningar skal føra til at folk går ut av arbeidslivet og heller lever på sosiale stønadsordningar av ulike slag.

Sosialpolitikk

Begge desse forslaga rører ved store sosialpolitiske tema. Min første reaksjon på dette er at alle slike kontrollordningar har klassepreg. For nokre veker sidan fekk vi vita at eit statleg organ hadde funne over hundre brot på miljøvernlova utført av oljeindustrien i Nordsjøen. Berre eitt tilfelle vart meldt til politiet. Grunngjevinga var interessant: Ein hadde funne ut at det var meir fruktbart å snakka med selskapa enn å melda dei til politiet. Det er logikk av eit anna slag enn den ein brukte då ein gjekk til rettssak mot Nav-klientar ein trudde hadde fått ytingar dei ikkje hadde krav på. Dei vart dømde til harde bøter og fengsel, på eit juridisk grunnlag som viste seg å vera feil.

Dette illustrerer eit stort problem i rettsstaten: at det alltid er lettare å rettsforfylgja og straffa dei som har små ressursar, enn dei som er rike og ressurssterke. Det er ein tanke ein alltid skal ha med seg når ein lagar ordningar for dei som har det vanskelegast i samfunnet.

Arbeidslinje

Går vi nærare inn på tankegangen omkring aktivitetsplikta, ser vi at han heng nøye saman med det som blir kalla «arbeidslinja» i arbeids- og sosialpolitikken. Det er brei politisk semje om at ein bør få flest mogeleg i arbeid, av fleire grunnar. Psykologiske og helsemessige vanskar blir ofte forsterka av at ein går utan arbeid. Ved å få folk tilbake i arbeidslivet gjer ein både helsepolitikken og økonomien ei teneste. Ein har også sett ein overgang frå ein modell der ein først vil kvalifisera folk til arbeid for deretter å setja dei i arbeid, til ein modell der ein først får arbeid og så kvalifiserer seg etter kvart (frå «train and place» til «place and train»).

Når ein først har blitt samd om arbeidslinja, har ein gripe til ulike insentiv for å få folk i arbeid. Og dei økonomiske insentiva er dei sterkaste. Medan ein før kunne få arbeidsløysetrygd så lenge ein var utan arbeid, får ein i dag dagpengar i to eller tre år. Innan den tid må ein anten ha kome seg i arbeid eller ha fått uføretrygd. Dersom ein ikkje har helsevanskar som kan gje uføretrygd, vil ein stå tilbake med sosialhjelp som alternativ. Men her er vilkåra at ein først brukar opp det ein har av oppsparte midlar. Det er altså ikkje lukrativt.

Aktivitetskrav

Spørsmålet ein må stilla, er ikkje om arbeidslinja verkar, men kor langt ho verkar. For dei som faktisk kan få arbeid og er ved god helse, vil desse insentiva verka som dei skal. Men det som verkar godt for 50 eller 70 prosent, treng ikkje verka godt for dei resterande prosentane. For dei som er slitne, helsemessig utsette og har ein komplisert livssituasjon, kan desse økonomiske pressmidla vera dei som faktisk skubbar dei over grensa til få status som uføre. Dei spelar ikkje sjuke; dei blir sjuke.

Spørsmålet om aktivitetskrav verkar, handlar også om korleis dei blir utforma. Det inneber at sakshandsamarane i Nav-systemet må ha nok tid til kvar brukar. Alt i dag har dei ansvaret for mellom 60 og 120 ulike brukarar. Då blir det lite tid til setja seg inn i situasjonen til kvar einskild. Kven skal forma ut arbeidskrava? Kva skal dei setjast til, og kven skal avgjera det? Å tru at ein kan gjera det innanfor eksisterande ressursar, er ein illusjon. Når den praktiske gjennomføringa er så lite gjennomtenkt, tyder det på at det er meir ideologi enn praktisk politikk det handlar om.

Sosial støtte har alltid hatt eit dobbelt ansikt, både hjelp og kontroll. For hundre år sidan var dette kravet formulert moralsk: Ein skilde mellom verdige og uverdige trengande. I dag har moralen krope inn i eit administrativt språk, og i ordningar der ein krev frammøte og dokumentasjon på god vilje.

Men det avgjerande spørsmålet er kva tid ein skiplar balansen, slik at kravet om kontroll øydelegg hjelpa. Tanken om å få ein helsegevinst av arbeid, er rett, men presset for å få dette til kan bli slik at det skader både helse og arbeidsevne.

Mistillit

For eit parti som argumenterer sterkt for tillit når det dreier seg om ordningar for næringslivet, tek det seg ikkje godt ut å satsa på maksimal mistillit når det gjeld dei som fell utanfor arbeidslivet.

Ein kontrollerer Jørgen hattemakar, set tak på ytingane hans og krev dagleg oppmøte, medan kong Salomo får skattelette. Ein får ei kjensle av at dei som vedtok dette, aldri har tenkt på at dei sjølve kunne koma i den gruppa som skal møta på rådhuset klokka 08.00 kvar dag for at dei ikkje skal mista stønaden.

Jan Inge Sørbø er professor ved Høgskulen i Volda og fast skribent i Dag og Tid.