Svik vi dyra i Noreg? Det er uro i Mattilsynet. NRK fortalde førre helg at veterinærar sluttar i etaten fordi dei ikkje får høve til å gjere det dei ser som viktigast – å avsløre dårleg dyrevelferd og berge dyr som lir.

Nettsaka kan få det til å høyrast ut som norske fjøs nærast renn over av mishandla dyr: Mattilsynet har gått frå 3000 uromeldingar frå publikum i 2003 til 12.000 i 2018, skriv NRK. Samstundes vert det ført stadig færre tilsyn, ja, nokre stader endåtil nesten ingen umelde. Artikkelen nyttar så å seie berre døme frå landbruket. Syner det heile sanninga?

Hugs kjæledyra

NRK seier ingenting om kor mange av dei 12.000 uromeldingane som gjeld forhold i jordbruket. Bønder er ikkje dei einaste som eig dyr i Noreg, ein god part av meldingane gjeld kjæledyr – hundar og kattar og hestar som ikkje har det slik dei burde. Dette kunne med fordel vore tydelegare i så vel NRKs journalistikk som i dyrevelferdsdebatten som heilskap.

Det vil ikkje seie at jordbruket ikkje har reelle problem å ta fatt i. Eitt av dei er nettopp det problematiske forholdet mellom bondenæring og mattilsyn. At bønder er utrygge på kva følgjer det vil få å sleppe Mattilsynet inn på garden, er uhaldbart. At bønder motarbeider Mattilsynet like så. Og at Mattilsynet ikkje klarar å avdekke dyretragediar som aktivistar med skjult kamera får fram i lyset, er ein tragedie i seg sjølv.

For grisene var det bra at situasjonen vart avdekt, men at bønder ikkje søv skikkeleg om nettene fordi dei er redde for at folk med kamera snik seg rundt i fjøsane deira, er ikkje ein rettvis konsekvens.

Vi skal ta med oss at av 2840 tilsyn Mattilsynet utførte i 2020, fann dei 23 tilfelle av alvorleg vanskjøtsel. Det er for mange, men likevel ein låg del. Dei aller, aller fleste bønder tek godt vare på og bryr seg om dyra sine. Ja, dei tek endåtil på seg eit stort ansvar ved å produsere mat til oss.

Som andre næringar skal dei tole å møte kritikk for det dei gjer gale, men då må det dei gjer godt, møtast med respekt og forståing. Bakom svært mange dyretragediar ligg det mennesketragediar. Rovdrifta som eit økonomisk usikkert og effektivitetsjaga system driv på bøndene, er eit problem som krev mykje større løysingar enn dei Mattilsynet kan stå for åleine.

Tillit i vranglås

Likevel: Det grovaste er at 43 prosent av uromeldingane til Mattilsynet i 2020 ikkje vart følgde opp. For fyrst og fremst skal vi ikkje akseptere eit Mattilsyn som ikkje har høve til å prioritere umelde tilsyn til dyrehald som dei mistenker er uforsvarlege. Akkurat like lite som vi skal akseptere eit barnvern eller eit politi som ikkje rykker ut når dei får inn meldingar om lovbrot og skadelege forhold.

Noko har truleg gått så gale i forholdet mellom bondenæring og tilsynsorgan at det er vanskeleg å sjå korleis det kan rettast opp. Ved fleire høve har Mattilsynet fått påpakning frå mellom andre Riksrevisjonen om at tilsyna deira ikkje er godt nok dokumenterte. Det er viktig kritikk som er vanskeleg å unngå å møte med auka byråkrati. Det er akkurat det som har skjedd her, noko som fører til endå færre gjennomførte tilsyn. Og dyra taper igjen.

Kontrollsamfunnet

For kor vert det av dyra oppi det heile? Det er ikkje kyrne, kaninane, hestane eller undulatane sin feil at vi har laga oss eit samfunn der det er naudsynt å føre kontroll med treemballasje i importsendingar. Likevel er det ei heilt naudsynt oppgåve for Mattilsynet. I treemballasje kan det nemleg bu insekt og andre skadegjerarar vi på ingen måte ynskjer oss inn i fauna og flora.

Å føre tilsyn med dyrehald er langt frå den einaste oppgåva Mattilsynet, med sine 1300 tilsette, har. Vi tek oss tid til å sjå på alle: «Vi skal fremme folke-, plante-, fiske- og dyrehelse, miljøvennlig produksjon og etisk forsvarlig hold av fisk og dyr. Mattilsynet har også oppgaver knyttet til kosmetikk og legemiddel, og fører tilsyn med dyrehelsepersonell. Mattilsynets rolle er å utarbeide forslag til, forvalte og veilede om regelverk, føre risikobasert tilsyn, formidle informasjon og kunnskap, og ha beredskap. Mattilsynet skal gi faglige råd til Landbruks- og matdepartementet, Nærings- og fiskeridepartementet og Helse- og omsorgsdepartementet», ifylgje deira eiga nettside.

Alt dette skal dei gjere medan dei balanserer stadige ostehøvelkutta budsjett med regelverk vi får frå EU, statlege norske interesser, dyrevernorganisasjonar, næringsliv og dei av oss som eigentleg mest er litt misunnelege på at naboen har fleire hundar enn vi klarar å ta oss av, og kanskje synest nokre av dei er litt tynne.

Lat oss løfte blikket

Problema har vore der lenge. At dei no lek ut, er bra – dersom vi klarar å ta tak i dei. Kanskje må vi byrje med å løfte blikket og sjå kva vi ynskjer oss: Ville det ikkje vore flott med eit system der bistand frå fagpersonell utanfrå kunne vore ei hjelp og ikkje ein trussel?

Ein utopi? Nei då, ifylgje bransjen sjølv har vi hatt det nærast slik, for berre eit fåtal år sidan. Før endelause omstillingsreformer og anonyme søknadsbunkar og organisasjonsideologi som seier at tilsette ikkje skal spesialisere seg, men jobbe med alle fagområde etaten dekker.

Høyrest dette kjent ut? Ja, det er likskapstrekk mellom situasjonen i Nav og det som no er i ferd med å leke ut frå Mattilsynet, og det er ikkje positivt. Tvert om fortener dyra våre – og dei som tek på seg ansvaret med å forvalte dei – at heile samfunnet tek situasjonen minst like alvorleg.

Byråkratiske oppgåver må vekk, og det gode, lokale forholdet til dyr og dyrehaldarar må attende i førarsetet.

Siri Helle er forfattar, journalist og fast skribent i Dag og Tid.