Kommentar

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Russland har stilt opp ein hærstyrke på 100.000 mann i nærleiken av grensa til Ukraina, og spenninga i Europa har nådd høgder som minner om den kalde krigen. I det norske ordskiftet om krisa manar mange debattantar til forståing for det russiske perspektivet. Det er særleg politikarar og skribentar frå venstresida som meiner det er USA og Nato som ber det meste av skulda for den farlege situasjonen.

I Klassekampen 17. januar skreiv til dømes Ingrid Fiskaa, utanriks- og forsvarspolitisk talsperson i SV: «Russland har historiske erfaringar med angrep frå vest via Ukraina, seinast under andre verdskrig. Tanken om at det kan skje igjen, har ikkje blitt mindre aktuell etter dei siste tiåras utviding av USA si interessesfære i Europa, stadig lenger austover.»

I VG 11. januar skreiv Alberte Tennøe Bekkhus, leiar i Raud Ungdom: «Når vår egen utenriksminister Anniken Huitfeldt eksplisitt påstår at det er Russland som har ansvaret for den økte spenningen, vitner det om historieløshet eller total ansvarsfraskrivelse.» Og Bjørgulv Braanen, politisk redaktør i Klassekampen, skreiv 1. februar om Russlands «legitime, nasjonale sikkerhetsbehov» og «den århundregamle russiske frykten for angrep fra vest».

Imperiemakt

Mange av dei som manar til forståing for Putin, viser til den russiske frykta for vestleg aggresjon. Russland vart invadert av Napoleon i 1812 og av Hitler i 1941, og Nato-utvidinga mot aust blir tolka som eit nytt vestleg trugsmål mot russarane. Dette argumentet kan ha noko for seg. Men det finst andre russiske perspektiv enn dette, og andre historiske erfaringar som er vel så godt eigna til å forklare Ukraina-krisa.

Russland er langt meir enn eit skremt offer for vestleg ekspansjon. Russland er verdas største stat og framleis ei militær supermakt. Det er òg ei gammal imperiemakt som ein gong herska frå Åland til Alaska, og forhistoria skin gjennom i oppførselen til Putin-regimet no. Trugsmåla mot Ukraina kjem frå ei stormakt som krev retten til å kontrollere dei tidlegare undersåttane sine.

Forakt på Krim

I Vest-Europa er tankegodset frå kolonialismen og dei gamle imperia totalt diskreditert. Men Russland er annleis. I desember 2009 besøkte eg Sevastopol lengst sør på Krim, som da var ein del av Ukraina. Og eg vart sjokkert over nokre av møta med representantar for den russiske majoriteten på halvøya. Dei snakka om ukrainarane med djup forakt, og minte om britiske eller franske koloniherrar som omtalte afrikanarar på 1800-talet. I tillegg møtte eg eit glødande sinne: Dei russiske nasjonalistane på Krim var bitre over å bli styrte av folk dei såg på som underlegne. Fire år etter kom spesialstyrkane til Putin og gjenoppretta herredømmet på Krim.

Kontinuitet

Medan dei vestlege imperiemaktene langt på veg har teke oppgjer med fortida si som koloniherrar, har Russland aldri gått gjennom same prosess. Det har truleg med det 69 år lange mellomspelet Sovjetunionen å gjere. I teorien var jo alle sovjetborgarar likeverdige i det klasselause samfunnet, anten dei var russarar eller ukrainarar, kalmukkar eller tadsjikar.

Men i røynda var russarane heile vegen det leiande folket i unionen, og kontinuiteten med imperiet til tsaren var stor. Sovjetunionen heldt fram med metodane tsaren brukte til å undertrykkje folk: overvakinga, fangeleirane, avrettingane, deportasjon av heile folkeslag – berre i enda større målestokk og med større brutalitet.

Dagens Russland er ikkje Sovjetunionen, og Putin er ingen Stalin, men den russiske presidenten legg sjølv stor vekt på kontinuiteten frå imperium til imperium. I ein tale frå 2005 kalla Vladimir Putin oppløysinga av Sovjetunionen «den største geopolitiske tragedien i det 20. hundreåret». Det er ikkje sovjetkommunismen han sørgjer over. Putin ser på Sovjetunionen som høgdepunktet for russisk makt i verda, ein epoke da russarane var sterke nok til å utfordre Vesten på alvor. «Kva var oppløysinga av Sovjetunionen? Det var oppløysinga av det historiske Russland», sa Putin i ein russisk TV-dokumentar i fjor. «Vi mista 40 prosent av territoriet vårt (…). Mykje av det som hadde blitt samla gjennom 1000 år, gjekk tapt.»

Putins revansj

Slik Putin ser det, tilhøyrer dei tidlegare sovjetrepublikkane eigentleg Russland. Og i regjeringstida si har han arbeidd iherdig for å utvide russisk makt i den gamle unionen. Som statsminister i 1999 sende han hæren inn i utbrytarrepublikken Tsjetsjenia for å revansjere nederlaget til Jeltsin tre år før. Fleire titusen døydde, Russland vann, og Putin styrkte seg. Som president har han invadert Georgia, han annekterte Krim og starta ein separatistkrig aust i Ukraina som så langt har kosta 14.000 menneske livet, og han har stødd opp under allierte diktatorar i ei rekkje naboland.

I Kviterussland held Putin oppe det brutale eineveldet til Aleksandr Lukasjenko med pengar, olje og våpen. Da det braut ut opptøyar mot regimet i Kasakhstan i januar, sende Putin russisk opprørspoliti for å hjelpe diktatoren. Knapt noko er så trugande for det russiske regimet som framveksten av fungerande demokrati i gamle sovjetrepublikkar.

Forståing

Det er ikkje så rart at Vladimir Putin møter mykje forståing på den nasjonalistiske høgresida i Europa: Han har teke posisjonen som forsvarar av konservative, nasjonale verdiar og tilbyd eit alternativ til det dekadente og liberale Vesten.

Det er òg lett å skjøne at kynikarar som nyttar eit såkalla realpolitisk blikk på verda, meiner russarane må få halde fram med å dominere gamle undersåttar. På liknande vis tilkjende òg realpolitikarane USA stor handlefridom under den kalde krigen: «Man må i noen grad innrømme USA rett til innblanding i Mellom-Amerika på grunn av landets ansvar i området», sa utanriksminister Svenn Stray i 1984 (etter at USA minela hamnene i Nicaragua).

Og det er lett å skjøne at mange er usikre på korleis Nato skal handtere den russiske utfordringa. Å tilby Ukraina Nato-medlemskap er risikabelt og konsekvensane uvisse. Dette er ikkje ei tid for å vere skråsikker på kva politikk som er rett.

Men det som ikkje er lett å skjøne, er at så mange på venstresida i Noreg, folk som normalt er iherdige motstandarar av imperialisme og undertrykking, viser så stor vilje til å ta dei offisielle russiske argumenta for god fisk – og så liten vilje til å forstå kva rolle Russland spelar i nabolanda sine. I Aust-Europa er det ikkje USA eller Nato som er den aggressive imperialistmakta.

Per Anders Todal er journalist
i Dag og Tid.