Økonomi

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

USA har ei gjeld på 28,4 billionar dollar, eller 28.400 milliardar dollar. Oljefondet er til samanlikning på 1400 milliardar dollar. Neste år trur Kongressens budsjettkontor (CBO) at 22 prosent av det føderale budsjettet – det som vert kontrollert av Kongressen og Biden-regjeringa – vert finansiert gjennom lån, før renter. Eit par–tre år til med dette og den føderale gjelda vil passera 1 million kroner per amerikanar. I dag, fredag 1. oktober, avgjer Senatet om dei vil heva gjeldsgrensa. Seier dei nei, vert det nye tingingar. Absolutt siste frist er truleg 18. oktober. Harald Magnus Andreassen er sjeføkonom i SpareBank 1 Markets.

– Er den amerikanske gjelda for stor? Er det sluttkøyrt?

– Den amerikanske gjelda er eit resultat av budsjettpolitikken og økonomien. Dei har ein sterk nok økonomi til å gjennomføra ein slik gjeldsauke over statsbudsjetta gjeve at rentenivåa er låge. I teknisk forstand er ikkje ei gjeld på noko over 1 x BNP noko ein bør uroa seg over. Men amerikanarane vil ikkje betala for det dei får frå staten. Dei vil ikkje verta skattlagde på det nivået som utgiftene tilseier. Før covid gjekk dei med eit underskot på statsbudsjettet svarande til 7 prosent av BNP, og før covid var USA inne i ein høgkonjunktur. Underskotet var hårreisande stort samanlikna med andre land. I Europa låg underskota på 1 prosent av BNP.

– Men veljarane røystar på slike politikarar der borte?

– Ja. Men problemet er ikkje dei høge offentlege utgiftene, føderalstaten i USA har ikkje så høge utgifter, men dei har altfor låge inntekter til å finansiera dei trass alt låge utgiftene. Staten maktar ikkje, eller ynskjer ikkje, å henta nok pengar frå privat sektor. USA har skaffa seg eit strukturelt underskot som til og med er stort under særs gode tider i økonomien, men der rentenivået etter finanskrisa har halde fram med å vera særs lågt.

– Ok, då er vi samde om at USA, om dei vil, kan betala den føderale gjelda. Men verdas obligasjonsmarknader er baserte på amerikanske gjeldspapir. Om dei som arbeider med slikt, misser tilliten til føderalstaten, kan alt mogleg negativt skje?

– Då er vi inne på minst to diskusjonar. Det eine er den konstruksjonen som gjeldstaket er. Ikkje noko anna sivilisert land i verda held seg med slikt. I andre land er det slik at dei som har budsjettmakta, kjem med vedtak om inntekter og utgifter. Då vert det offentlege gjeldsnivået ein funksjon av desse vedtaka. Men i USA held dei seg med ein todelt budsjettprosess. Fyrst vedtek dei utgifter og inntekter. Deretter kjem dei med ei avgjerd om å eventuelt heva gjeldstaket. Om dei ikkje hevar gjeldstaket, må staten gå i sparebluss på tvers av budsjettvedtaka. Då stengjer dei nasjonalparkar, permitterer folk og utset betaling for innkjøp. I verste fall kan dei ikkje betala renter i tide. Det er så ufornuftig.

– Kvifor er det slik?

– Korkje demokratane eller republikanarane vil taka ansvaret for at gjelda er vorten så høg. Det er dei som har makta, som kvar gong får skulda. No er det Joe Biden og demokratane som har ansvaret, og difor pressar republikanarane. Men eg trur det til slutt kjem ei løysing. Noko anna vil vera galskap.

– Så var det den andre diskusjonen?

– Nei, eg trur ikkje vi får ragnarok no, men om marknaden byrjar å tvila på den langsiktige berekrafta til den amerikanske staten, kan alt mogleg vondt skje. Nei, staten USA kan ikkje gå konkurs. Dei kan for å seia det enkelt trykkja seg ut av all gjeld. Men då melder inflasjonsskrømtet seg. Då byrjar dei som låner staten pengar eller har lånt han pengar, å tvila på om staten faktisk er viljug til å halda oppe pengeverdien, gjeve dei store underskota og ei stadig stigande gjeld. Byrjar långjevarane å lura på om det dei kjem til å få attende, er pengar som ikkje er noko verde, rokkar det ved fundamentet.

– Men amerikanarane må vera idiotar om dei gjev frå seg fordelen av ein stabil dollar, som attpåtil er verdas reservevaluta?

– Det er eg heilt samd i. Men dei var nesten der i 1970-åra. Inflasjonen tok laus, delvis på grunn av for høg offentleg pengebruk, men særleg på grunn av dårleg pengepolitikk. Spørsmålet er om dei som styrer pengeverdien, er viljuge til å taka i bruk dei ressursane som USA har, eller ikkje. Ja, USA er rikt, men no held dei på som om dei er rikare enn dei faktisk er. Løysinga på eit slik problem, kan vera å inflatera seg ut av gjelda. Men det krev at institusjonane kollektivt kastar korta. Eg trur USA klarer å gjera det rette, men for tida er dei ikkje gode til å taka dei rette avgjerdene.