Språk på liv og død

Då kom alle fire damene stormande mot meg. Eg orsaka meg med ein gamal yrkesskade, at eg var lingvist frå Noreg. «Her i butikken pratar 99 prosent...», byrja ei kvinne bak disken. «Russisk…?» fullførte eg. «Nei, ukrainsk!» sa dei i kor. Og dei har heilt rett. Språklova frå 2019 fungerer utmerkt! I offisielle samanhengar, som i relasjonen ekspeditør–kunde, går samtalen automatisk på ukrainsk, men mellom vener og kollegaer er russisk framleis vanleg i mange miljø.

Eg sette meg ved eit bord for å drikka kaffien min. Ved nabobordet sat to jenter i 20-årsalderen. Den eine talte eit vakkert ukrainsk og den andre eit like vakkert russisk. Korleis fekk dei det til? Kan ein vestlending og austlending prata saman utan å påverka kvarandre? Eg lytta intenst. Og der, etter nokre minuttar, tippa balansen. Den russisktalande gav etter overfor prestisjespråket til venninna. Fleire og fleire «ukrainismar» sneik seg inn i russisken hennar. Det er som om austlendingen etter eit kort ordskifte med vestlendingen gløymer «følelsane» og byrjar prata om «kjensler».

Meir presist, men ikkje like morosamt som «austlendingen og vestlendingen», er det å samanlikna russisk og ukrainsk med norsk og færøysk: Litt over 60 prosent felles ordstammar og elles ein ganske lik grammatikk, men moskovittar (nordmenn) skjønar ikkje ukrainsk (færøysk). Om vi går attende til Kyiv-riket (Gardarike), har det vore vanleg ikkje å skilja mellom russisk og ukrainsk. For 1000 år sidan var språket «aust-slavisk». Ingen kan seia når folk byrja tala ukrainsk, men det litterære standardspråket vart skipa på slutten av 1700-talet.

Språk er komplisert. Og blodig alvor: Eg møtte ein eldre mann (70) frå Kyiv som hadde snakka russisk heile livet, men no heldt seg konsekvent til ukrainsk og nekta å tala Moskva-målet. Son hans var død ved fronten. Ei jente (19) eg «intervjua» på togstasjonen i Lviv, sa det same med alvorleg mine: Ho kom frå Mykolajiv i sør og var russiskspråkleg til ho var elleve. For åtte år sidan drog faren til fronten. Der er han enno, og far og dotter har sidan berre prata ukrainsk.

Eg var i Ukraina med ein gamal ven, Torkel Engeness. På byrjinga av 1990-talet krinsa kameratskapen vår kring Russland og russisk språk. Frå 2022 er det ukrainsk som gjeld. Språkreisa vår byrja i passkontrollen på grensa mellom Polen og Vest-Ukraina. Grensevakta lo hjarteleg og ukarakteristisk: to ukrainsktalande norske femtiåringar!

Torkel tok i 2023 det nystarta ukrainskkurset på Blindern, og er framleis ein flittig student: Han repeterer 200–250 ukrainske ord kvar dag, og dette har han gjort i over 500 dagar i strekk (ein såkalla «streak»), før han går på jobb. Eit av måla med turen vår var å prata så mykje ukrainsk som mogleg. Fyrst då vi var attende i Krakow på veg heim til Noreg og fekk ein taxisjåfør frå Belarus, måtte vi over til gamlespråket russisk.

Er du abonnent? Logg på for å lese vidare

Digital tilgang – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.

E-postadressa di

Eg godtek vilkåra

Eller kjøp eit anna abonnement

Er du abonnent? Logg på for å lese vidare