Partiprogram

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

«Vi tror på Norge», er Høgres motto for neste stortingsperiode. «Vi tror på hele Norge», er mottoet til Senterpartiet. Ja, det er ein artig nyanseskilnad der. Det er med ein viss optimisme eg byrjar lesinga av det endelege  programutkastet til Sp, for arbeidet har vore leia av Marit Arnstad. Ho har faktisk ikkje vore heiltidspolitikar gjennom heile sitt vaksne liv, ho har vore med i styret til Statoil og har arbeidd som advokat. Slike, liker eg å tru, er prega av realisme og kan rekna, sjølv om det rett nok ikkje er reknekunne vi tenkjer på når vi tenkjer Statoil.

Fyrst eit lite oppfriskingskurs i samfunnsøkonomi. I samfunnsøkonomi plar ein ikkje snakka om pengar, ein snakkar om ressursar. Om ti innbyggjarar på ei isolert øy nyttar store runde steinar som valuta, vert ikkje øysamfunnet dobbelt så rikt om dei finn dobbelt så mange steinar. Om dei derimot produserer det dei konsumerer, dobbelt så fort, ja, så er dei dobbelt så velståande eller kan halvera arbeidstida.

Lat oss seia at innbyggjarane på øya vår i hovudsak produserer banan og svinekjøt, sidan det er favorittmaten. Så får dei av ein eller annan grunn kontakt med eit anna øysamfunn som produserer det same, og kan byrja med samhandel. Det syner seg at samfunnet vårt er best på svinekjøt, medan det andre er best på banan. Det er verkeleg godt nytt. For då kan samfunnet vårt konsentrera seg om gris, medan den andre øya kan konsentrera seg om banan. Opnar dei to opp for full samhandel og total spesialisering, ja, så sit båe øyane att med både mykje meir banan og mykje meir svinekjøt.

samhandling

Sånn. Då treng vi ikkje vita så mykje meir. Det er i hovudsak to kjelder til auka velstand: betra produktivitet og samhandel basert på spesialisering. Om du høyrer ein seia at vi må subsidiera ei næring for å skapa fleire arbeidsplassar, vit at samfunnsøkonomane då vil ropa høgt: Vi treng ikkje meir subsidiering av fleire arbeidsplassar, vi treng betre utnytting av dei ressursane vi har! Om ei kommersiell næring treng subsidiar for å konkurrera, øydar vi ressursar!  

Når det er sagt: Heilt sidan Stoltenberg gjekk av, har norske politikarar slutta å snakka om samfunnsøkonomi. Hywind Tampen-prosjektet kostar, som nemnt ofte i Dag og Tid, 5 milliardar kronar og skal gje havvind til Equinor. Skattebetalarane finansierer 4,85 milliardar gjennom direkte subsidiar og skattesystemet. Pengane kan vi rekna som tapte. Stoltenberg les neppe norske statsbudsjett lenger, eller for den del norske partiprogram. Alle menneske har strategiar for å verna den psykiske helsa.

Litt meir realisme?

Nei, det vi kan vona på når vi les partiprogram, er litt mindre manglande realisme. Det finst gradar av samfunnsøkonomisk galskap. Men det finst også verdiar: Sp byrjar der. Dei skriv godt. «Senterpartiet arbeider for samfunn med små sosiale, geografiske og økonomiske forskjeller. Rettferdig fordeling, små forskjeller, gode levekår og sosial tillit henger tett sammen. Senterpartiet skal jobbe for utjamning mellom samfunnsgrupper, mellom landsdeler og mellom rike og fattige land». Slikt liker vi nordmenn å høyra. Dei fleste av oss er ikkje ein del av NRKs Exit.

Men alt etter eit par avsnitt om verdiar, dukkar det opp ei setning som ved fyrste augekast verkar uskuldig nok, men som likevel er interessant: «Senterpartiet vil at Norge skal ta sin del av ansvaret for å løse klimaproblemene. Vi støtter også internasjonale samarbeidsinitiativ som gir effektive utslippskutt.» Dette er realisme.

For som vi veit, har det i vinter vore krangel om i kva grad Sp støttar regjeringas klimamelding, som seier at vi skal kutta i utsleppa med minst 50 prosent mellom 1990–2030. No kjem vi rett nok ikkje til å få vita kva Stortinget reelt sett meiner om klimameldinga i vår. Stortinget vågar ikkje å gjera eit klart og langsiktig vedtak før valet. Erna Solberg har for ein gongs skuld lagt fram noko særs kontroversielt.

Men det som er verdt å leggja merke til, er at målet vert mykje lettare å oppnå om Noreg inkluderer CO2-opptaket frå skogen. Dessutan kan vi gjennom mekanismar som ligg inne i EUs klimapolitikk, om vi vil, rekna med CO2-reduksjonar og opptak i skog hjå andre land, om vi betaler for det. Sagt i klartekst: Vi kan sleppa ut meir CO2 her heime om vi utnyttar EU-systemet.

Ja til EØS!

Det er sjølvsagt det Sp vil: Ja, politikk er, som vi lærte på skulen, fordeling av knappe ressursar, men det er òg kynisme og realisme. Jau, den konkrete formuleringa om korleis dei vil utnytta EØS-avtalen, er vag, men ho er der. For djupt nede i klimakapittelet står det: Sp vil «utnytte handlingsrommet i EØS-avtalen for å sikre konkurransedyktige rammebetingelser for nye, store investeringer i klimavennlig industri i Norge».

Vi veit ikkje heilt konkret kva dette tyder, men det vi veit, er at Sp vil utnytta EØS-avtalen i ein klimasamanheng. Ja, dei snakkar framleis om at dei vil ha bort EØS, men gong etter gong møter vi formuleringar som dette: «Så lenge Norge er en del av EØS vil Senterpartiet utnytte de mulighetene avtalen gir for å ivareta norske interesser.»

Klimadelen til Sp er dyr og fylt av ynske om auka subsidiar, særleg til skogeigarar, men no har partiet skaffa seg handlingsrom: I neste periode kjem Sp til å vera den store førekjemparen for at norske kutt skal takast ute og at skogen skal reknast med når CO2-rekneskapen skal gjerast opp. Sp er mykje meir internasjonalt i klimapolitikken enn regjeringa er i klimameldinga. At Sp vil auka bruk av norsk biodrivstoff, som reelt sett aukar dei norske klimautsleppa, er heller ikkje uventa. For som Dag og Tid-lesarane veit: Å brenna tre tel ikkje som utslepp i det internasjonale klimarammeverket. Under Sp skal det verte mykje meir brenning av norske tre. Sp vil «sikre en storstilt satsing på norsk bioenergi og avansert biodrivstoff i transportsektoren».

CO2-avgift? Nja

Kva meiner Sp så om CO2-avgift, som økonomar seier er den mest effektive måten å få ned utsleppa på? «Senterpartiet går imot ’karbonavgift til fordeling’», som er ei stadig auka CO2-avgift for alle, som så vert attendebetalt til alle. Det vil i Sp-retorikk seia at dei som bruker mykje diesel i distrikta, får ei stadig høgre avgift, som vert fordelt til unge MDG-veljarar i Oslo. At Sp er mot slikt, er ikkje uventa. Det står ikkje eitt ord i programmet om auka CO2-avgifter. Derimot står det uhorveleg mykje om biodrivstoff. Det var elles Sp som vart tunga på vektskåla for grøne sertifikat, som har gjeve oss alle vindturbinane. Sp vil no gje lokale interesser vetorett mot vindturbinar. Mindre elektrifisering, endå meir biodrivstoff, med andre ord.

Kva skal all denne satsinga på å brenna skog kosta? Vi får ingen reknestykke om det. Men om alt Sp går inn for, skal gjennomførast, snakkar vi om uhorveleg mange milliardar, særleg sett i lys av at dei vil fanga og laga CO2-en frå dei små avfallsforbrenningsanlegga vi har i byane i Noreg. Sp vil auka satsinga på karbonfangst og -lagring dramatisk. Berre det vesle prosjektet med å fanga halvparten av utsleppa ved Norcem, som Stortinget har vedteke, kostar skattebetalarane godt over 15 milliardar kroner. Fiaskoen på Mongstad kosta nær 15 milliardar. Likevel kjem det: «Sp vil holde bruken av oljepenger godt innenfor de rammer som handlingsregelen setter.»

Kjønn i rørsle

Nok klima. Dette programutkastet er hardcore-Sp – ei fascinerande blanding av hemningslaus friing til distrikta ispedd teknokratisk innsikt og særs konkrete formuleringar. Om nynorsk skriv dei mellom anna dette: «Senterpartiet vil endre opplæringsloven slik at også ungdomsskoleelever får rett til å tilhøre egen målformklasse og få undervisning i alle fag på sitt eget hovedmål dersom ti eller flere elever på trinnet ønsker et annet hovedmål enn det den aktuelle skolen bruker.» Dette er sjølvsagt eit frieri til nynorskfolket, men det er frieri på detaljnivå. Få andre parti held på slik. Det er så handfast. Alle programpostar inneheld slike formuleringar. Partiet lyttar til både grasrot og aktivistar og gjev dei konkrete lovnader.

Men i stort møter vi eit anna parti. Det er styrking av politi, avbyråkratisering og desentralisering en masse i kombinasjon med store subsidiar til alt som Sp liker, og det altså i kombinasjon med at vi på ingen måte skal bryta handlingsregelen. Når Sp vil gje så mykje meir til distrikta og subsidiera fram så mykje ny industri, skulle ein tru at dei hadde eit ynske om å reformera velferdsstaten. Nei. «Vi vil slå ring om viktige velferdsytelser som sykelønn, alderspensjon og uføretrygd.» Ja, dei snakkar om at dei støtter arbeidslina, og dei er urolege for at det vert mange unge uføretrygda, men dei snakkar ikkje om noka form for kutt eller reduksjonar i ytingar.

Fri frå lenkjer

Dette er ikkje uventa: Partiet har vore i opposisjon i åtte år. No er ikkje tida inne for å skuffa nokon som helst, anna enn dei som held til i sentrum av Oslo. Der skal det verta færre byråkratar, mindre regjeringsbygg og utflytting av arbeidsplassar. Spørsmålet er likevel om vi skal skulda sebraen for å ha striper. Dette er Sp nett som alle politiske interesserte på førehand kunne tippa. Stripene er svartare enn nokon gong, og dei tek ikkje omsyn til grunnleggjande samfunnsøkonomi.

Pengane frå Oljefondet kan vi i røynda berre nytta i utlandet, gjennom import. Det oljen og gassen har gjeve oss høve til, er å skalera ned eksportnæringane på land. Då vi fekk oljen, hadde vi ikkje lenger trong til ein konfeksjonsindustri på Sunnmøre, ein kartongeksportør på Hedmarken eller ein spikarfabrikk i Oslo. Det er fleire tiår sidan Grepa eksporterte sin siste komfyr. I staden importerer vi så godt som alt av forbruksvarer.

Det tek ikkje Sp omsyn til. Dei vil at dei to hypotetiske øyane vi byrja denne artikkelen med, båe skal produsera både svinekjøt og banan. Norsk landbruk veit vi er verna av toll, difor har vi framleis ein matindustri. Det kostar forbrukarane her til lands, medrekna landbrukssubsidiane, mellom 40 og 50 milliardar i året. Sp vil utvida denne modellen. Éi primærnæring har dei siste åra gått godt, skogsnæringa. Det har mellom anna vorte moderne å ha trepanel på nye hus i Tyskland. Sp ynskjer at vi skal eksportera mindre tømmer. «Gjennom økt avvirking i norske skoger, ved å redusere tømmereksporten og bedre utnyttelse av restråstoff kan vi i Norge øke verdiskapingen fra norsk skog- og treindustri.»

Meir industri!

Alt vi har av råstoff – fisk, tre, mineral, energi – i Noreg, vil Sp at vi skal foredla mykje meir av her heime. Partiet ynskjer ei storstilt nyindustrialisering av landet. Men menneske som skal stå for dette, må koma frå ein stad. Ressursar må omfordelast. Ja, det er ein del menneske å henta mellom dei trygda, men då må trygdene ned. Ja, det er ein del å henta frå avbyråkratisering, men det er ikkje lett å få ein tilsett i Politidirektoratet til å verta trearbeidar. Og ja, det er mogleg å henta ein god del frå offentlege sektor, den same sektoren som Sp vil tilsetja fleire i.

Det finst ein annan måte å nytta Oljefondet på enn gjennom å importera varer og tenester, det er ved å importera arbeidskraft. Den metoden har vi prøvd i et par tiår no. Om du går inn på ein fabrikk i verftsindustrien, møter du truleg ein utlending før du møter ein nordmann. Men den utviklinga er, som vi veit, Sp mot. Dei vil ikkje at verksemdene fritt skal få tilsetja utlendingar. Sp vil «arbeide for regulert arbeidsinnvandring til Norge».

Det er så enkelt at om Sp vil ha langt meir industri basert på norske råvarer innanfor ei nasjonal ramme, så må vi få langt færre personlege trenarar, langt færre i tenestesektoren og langt færre i offentleg sektor.

Men den logikken tek ikkje Sp omsyn til. Det er ikkje uventa. Sp er eit nostalgisk parti. Dessutan liker ikkje folk som ikkje bur i sentrum av store byar, alt dette snakket om komparative handelsfortrinn. Folk på bygdene og i småbyane ynskjer at øya dei bur på, skal produsera både svin og banan. Få i Ørsta likte at Grepa vart kjøpt av finske kapitalistar som flytta produksjonen til Ungarn.

Eit alternativ

Sp lever i eit alternativt univers, vi er både medlem av EØS og ikkje medlem av EØS. Programkomiteen skriv innanfor dette universet. Så lenge vi er medlem av EØS, kjem eigarane av norsk skog til å halda fram med å eksportera tømmer. Så lenge vi er medlem av EØS, kjem subsidiar til ny norsk industri til å føra til auka arbeidskraftsimport. Ja, Sp er mot EØS, men vi kjem ikkje til å gå ut av EØS, og dessutan er Sp for å nytta EØS til å få mindre reduksjonar i CO2-utslepp her heime. Men slik er Sp. Dei er både utopistar og tilbakeskodande. Og mange veljarar liker det. I dag er unge norske menn som gjer det dårleg på skulen, nokså sjanselause i arbeidslivet. Dei kan ikkje lenger gå til det lokale smelteverket og få arbeid på dagen. Det tykkjer vi er trist.

Sp er eit konservativt parti. Til hausten vert partiet ein garantist for venstreorienterte veljarar som ikkje liker nymotens tøv, til dømes at tittelen lensmann er bytt ut med politiavdelingsleiar. I tillegg får dei ei mengd høgreorienterte veljarar som veit at når denne regjeringa alt har tapt, er Sp betre enn alle dei andre partia som kjem til å danna regjering. Men dette programføreslaget kan Trygve Slagsvold Vedum gå hausten trygt i møte. Etter åtte år i opposisjon er Senterpartiet endeleg frigjorde.

Men etter åtte nye år i posisjon kjem veljarane til vera like skuffa som i 2013. Makta kan ikkje gje veljarane det Sp lover.