Partiprogram

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Å lesa partiprogram er ikkje nokon fest, og det vert berre verre med åra. I takt med at Oljefondet veks, veks dei politiske overboda. Men då eg såg at Sigbjørn Johnsen og Jonas Gahr Støre har vore medlemmar av programkomiteen til Arbeidarpartiet for perioden 2021–2025, vart eg litt letta. Støre var ein velfungerande utanriksminister, sjølv om han ei lita stund var ein usynleg helseminister, og dessutan er han trena og forma av Gro Harlem Brundtland. Johnsen var spesielt dei fyrste åra ein aldeles strålande finansminister. Dessutan leidde han Pensjonskommisjonen, som rett nok ikkje fekk gjennom alle framlegga, men likevel gjorde Noreg mykje meir økonomisk berekraftig, sjølv om Stortinget i det siste har prøvd å øydeleggja pensjonsreforma.

Sagt i klartekst: Dette må då borga for god gamaldags realisme. Det byrjar med dårleg historie. Den fyrste setninga er denne: «Vi får til mer sammen enn hver for oss. Norges vei fra fattig samfunn til et rikt land handler aller mest om et sterkt fellesskap og om å få til noe sammen.» Dette er Aps klassiske myteskriving. Noreg har vore eit rikt land i svært mange år. Alt ved starten av 1500-talet vart vi Europas største eksportør av sagtømmer, ein situasjon som varte i 350 år. I hundrevis av år var vi ein storeksportør av tømmer, fisk og mineral.

grunnlovsforsamlinga

Dei siste 150 åra, som vi har god internasjonal statistikk for, har Noreg stort sett vore eit av Europas ti rikaste land målt per innbyggjar. Det som gjorde Noreg verkeleg rikt, var 1814, som gjorde slutt på enorme overføringar av norske pengar til København.

Eg veit det ikkje hjelper å skriva dette, Ap har sagt det same heilt sidan dei fekk regjeringsmakta i mellomkrigstida, og dei kjem til å seia det i alle år framover: Men skilnaden på oss og andre europeiske land er at vi dei siste 30 åra har vorte steinrike på grunn av oljen og gassen. «Vi har gått frå å vera eit rikt land til å verta eit utruleg rikt land. Takk vera at Stortinget stort sett samla har vore samde om å skattleggja energirikdomen hardt, men lurt, har fellesskapen fått det meste av desse verdiane», er diverre er setning vi aldri kjem til å finna i eit Ap-program.

Særleg realistiske er dei heller ikkje i resten av opningskapittelet: «Vi skal bidra til å redde verden fra klima- og naturkrisen på en måte som reduserer forskjellene og skaper arbeidsplasser i Norge.» Klimakrisa handlar om dei verkeleg store tala. Søkk Noreg i havet i morgon, er klimakrisa framleis like stor. Men jau, slike formuleringar lyt vi akseptera snik seg inn i alle program. «Noreg kan ikkje gjera noko særleg frå eller til med klimakrisa, men vi skal no i det minste få ned utsleppa her heime», er ikkje ei formulering eit landsmøte kan vedtaka.

Sp på amfetamin

Etter kvart som eg las, lyt eg seia eg måtte kika attende på framsida. For dette er eit anna parti enn før. Nesten alt, då sett vekk frå at dei vil stå «klippefast på EØS», er sterkt prega av Sp-språk. Det skal skapast så mange arbeidsplassar i distrikta, fordelast så mykje pengar lengst mogleg borte frå Oslo, at eg nesten vert imponert.

I mange distriktskommunar vert det diverre knapt fødd born lenger, likevel kan vi lesa at «alle distriktskommuner skal få jordmor i full stilling». Utsira har no under 200 innbyggjar. Vi får vona at jordmora der kan få arbeida med litt andre ting òg. Men folk som liker eit konservativt språk, kan i alle høve leggja merke til at Ap nyttar eit ikkje-kjønnsnøytralt ord for eit yrke.

Dei som er opptekne av økonomi, kan kanskje også trekkja eit letta sukk, i den delen talar ein klassisk finansminister: Ap vil «Følge handlingsregelen for en forsvarlig innfasing av oljepenger i norsk økonomi og sikre at alle utgifter er del av en åpen og helhetlig budsjettprosess. Utrede ytterligere rammer for innfasingen av oljepenger for å unngå at svingende kronekurs og fondsverdier gjør det vanskelig med en jevn innfasing av oljepenger».

Her skal vi prøva å tolka kva dette tyder. Handlingsregelen har to problem: Sokkelen er ikkje ein del av handlingsregelen. Når Stortinget pålegg oljeindustrien å elektrifisera, får dei for tida trekkja av vel 90 prosent av utgiftene. Dette gjer Oljefondet mindre. Men det ser vi ikkje over statsbudsjettet, anna enn ved at skatteinntektene vert mindre enn dei elles ville ha vore. Dette er ikkje ein open budsjettprosess. Det andre problemet er at når aksjemarknaden har vore så god som han har vore dei siste tolv åra, vert Oljefondet kunstig stort. Den dagen vi får ein krasj, og den dagen kjem, står plutseleg staten att med mykje mindre inntekter enn han har vant seg til å nytta, om vi berre skal nytta 3 prosent over tid. Her er det openbert at vi treng ein revisjon. Dette er godt sett av programkomiteen.

Elektrifisering

Paradokset er at den same programkomiteen som vil gjera budsjettprosessen meir open, samstundes går inn for at sokkelen skal verta heilt utsleppsfri. Om Stortinget må løyva pengar direkte til slikt, i staden for å skjula finansiering over skattesystemet, ja, då skal det verkeleg verta vanskeleg å halda handlingsregelen, for elektrifisering er frykteleg dyrt og samfunnsøkonomisk ulønsamt. 

Etter at dei har lova å halda handlingsregelen og reformera innfasinga av oljepengar i statsbudsjettet, vert kalkulatoren lagd vekk. Men her gjer dei noko lurt, for før oppramsinga av nye utgifter byrjar, skriv dei: «Gjennomføringsgraden av programmet vil avhenge av den økonomiske utviklingen og handlingsrommet på statsbudsjettet.» Her må ein nesten flira litt. I klartekst seier dei at nesten ingenting av det dei lover, kan haldast utan at dei finn pengane.

Politisk risiko

Vi er ikkje heilt ferdig med Oljefondet, eller Statens pensjonsfond utland (SPU). For der dukkar det opp ei formulering som er litt urovekkjande. Ap vil «Gjøre SPU til det ledende pensjonsfondet i verden innen ansvarlig forvaltning, håndtering av klima- og naturrisiko og investeringer i selskaper som er lønnsomme i en verden som lykkes i klimapolitikken». Ap vil «Åpne for at SPU kan investere mer i infrastruktur for fornybar energi og annen klimateknologi».

Igjen er vi inne på noko teknisk vanskeleg. Men den store suksessen til Oljefondet er at det stort sett har vore forvalta politisk nøytralt. Leiinga i Oljefondet har heile tida vore pålagd av Finansdepartementet å kjøpa eit tverrsnitt av verdas noterte aksjar. I røynda har det meste av fondet vore forvalta av datamaskiner. Slik har det vore av to grunnar: 1. All god forsking viser at såkalla aktiv forvalting, det at eit eller anna sjølvutnemnt geni kjøper aksjar vedkomande meiner vil stiga meir enn andre selskap, er å kaste pengar ut av vindauget. 2. Vi har gjort det slik for å minimera den politiske risikoen. Oljefondet er ein gigant. Vi vil ikkje at korkje EU eller USA eller andre land, skal pressa oss til investera her eller der. Å seia at Oljefondet no skal gjera politiske val, opnar nettopp opp for slikt press. Her tek Ap ein verkeleg stor risiko, både økonomisk og tryggingspolitisk.

Diverre har leiinga i Oljefondet fått lov til å forvalta 15 prosent av aksjane aktivt. Korleis har dei nytta det handlingsrommet i det siste? Dei har nett kjøpt halvparten av ein vindpark utanfor Nederland for 14 milliardar kroner. Det var danske Ørsted som selde til Oljefondet. Ørsted tente 100 prosent av investeringa på det salet.

Dette er eit gjennomsubsidiert prosjekt. Den nederlandske staten garanterer at eigarane av parken får 80 øre per kWh, ein særs høg pris, særleg sett i lys av at vindkraft må ha balansekraft. Den garanterte prisen gjev diverre likevel ikkje Oljefondet særleg med avkasting. Kanskje vert nederlandske skattebetalarar og forbrukarar ein eller annan gong i framtida leie av å betala så mykje pengar til eit norsk oljefond? Å investera i noko som er avhengig av subsidiar, er å taka politisk risiko.

Magasinkraft

Prisen Oljefondet betaler for produksjonen, svarar til at om norsk kraftproduksjon var til sals, hadde det kosta 2100 milliardar å kjøpa han. Det hadde ikkje vore ein skamlaus pris, men norsk kraftproduksjon er lønsam, og magasinkrafta toler ein skatteprosenten på rundt 60. Det hadde vore uendeleg mykje meir lønsamt å byggja nokre norske magasin til for dei pengane Oljefondet har gjeve til danske Ørsted. At Ap vil ha meir av slikt, bør gjera oss alle urolege.

Men diverre vil dei ha mykje meir av slikt her heime òg: «Støtte til ny teknologi og risikokapital til bedrifter som går inn i umodne markeder, er den typen hjelp det offentlige må bidra mer med.» Sagt i klartekst: Ap vil gje mykje meir pengar til Røkke og andre rikingar, som vil investera offentlege pengar i noko dei sjølv ikkje vil investera i.

Vi skal ikkje igjen repetera kor dyr ein del av denne teknologien som går under nemninga klimavenleg, er, men vi kan berre konstatera at Ap vil ha mykje meir av slikt: «Næringspolitikken skal brukes aktivt. Støtte til ny teknologi og risikokapital til bedrifter som går inn i umodne markeder, er den typen hjelp det offentlige må bidra mer med. Gjennom gjensidig forpliktende klimapartnerskap med særlig utsatte bedrifter skal fellesskapet bidra med støtte til omlegging og teknologiskifte til lavutslippsløsninger.»

Vi har prøvt ein aktiv næringspolitikk før. Gro gav som kjent i si tid heilt opp den strategien. Ho fann ut at verksemdene ikkje tok eige ansvar for å skaffa overskot når dei i staden kunne banka på hjå staten, skreiv ho i sjølvbiografien. Det vanlege argumentet for ein aktiv statleg eigarskap er at vi har tent så enormt på vasskraft, olje og gass. Ja, men dette var ikkje «umodne» teknologiar. Grunnen til at utlendingar kjøpte så mange fossar før konsesjonslovene, og grunnen til at utlendingar stod i kø for å sleppa til på sokkelen, var at dei visste at investeringane garanterte enorme avkastingar.

CO2-avgift og magasin

Vil ein ha ned utsleppa, finst det ein velprøvd metode som Jens Stoltenberg var med på å innføra for oljenæringa i 1991, då han var statssekretær i Miljøverndepartementet, nemleg CO2-avgift. Det har fått  utsleppa sterkt ned. Og vil ein ha ny og stabil kraft, har vi ei annan metode: Bygg fleire magasin. Her skal det rett nok seiast at Ap skriv at dei vil leggja til rette for oppgradering av eksisterande magasin. Men dei seier samstundes at dei vil gjera det vanskelegare å få kraftkonsesjon, og at dei vil taka meir omsyn til naturen.

Men som Sp har også Ap oppdaga at det å brenna tre ikkje tel med i CO2-rekneskapen. Dei vil satsa meir på biomasse. Dei vil òg ha massivt med hydrogen og flytande havvind, som er to av dei minst lønsame energiformene som finst. Jau, dei vil auka CO2-avgifta. Men dei vil ikkje at det skal gje utslag på pumpeprisane, så auken i CO2-avgift vil ikkje gjeva seg utslag i transportsektoren, og det sjølv om klima er «rammen rundt all annen politikk». Det kanskje difor dei vil leggja til rette for meir kornturking og lagring av korn på norske gardar. Det er truleg lurt, sidan Ap vil «Tilrettelegge for gårdssalg av lokalprodusert alkoholholdige drikker». Også landbruksdelen er ein blåkopi av Sps program.

Korleis skal Ap finansiera alle desse subsidiane dei vil gje til industrien og distriktskommunane? Det naturlege og rette er skatteauke. Å ja, dei som tener over 750.000 skal få ein liten auke, også dei verkeleg rike. Men dei med låg eller vanleg inntekt skal få skattelette. Men samla er det ikkje skatte- og avgiftsauke å spora i dette programmet.

Ikkje Gro og Gerhardsen

Det mest slåande i programmet er kanskje for eit stort steg dette programmet er bort frå Gro- og  Jens-lina. Den einaste trøysta samfunnsøkonomar finn i dette programmet, er at partiet lover at alt det dei vil innføra, berre skal innførast om vi har råd, og at dei vil fylgja handlingsregelen.

Men dette er korkje sentraliseringspolitikken til Gerhardsen eller marknadspolitikken til Sigbjørn Johnsen. Det er ikkje ein original observasjon, men dette er eit program skreddarsydd for å konkurrera med Sp om den same veljarmassen. Det er kanskje naturleg at det har vorte slik: Erna Solberg har lagt seg så tett som råd er opptil Ap, då måtte Ap flytta seg ein annan stad.

Det store spørsmålet er om dette er lurt. NRK gjennomfører no såkalla supermålingar i alle valkrinsar. I desse vert langt fleire spurde enn i vanlege meiningsmålingar. Sp er større enn Ap i 8 av 19 valkrinsar. Valkrinsar der det bur minst folk. Høgre er størst i 8 av 19 valkrinsar. Dei valkrinsane dei bur flest folk. Ap er størst i berre fire valkrinsar. Dei har no laga eit valprogram for distrikta. Aps store fordel er at dei har vore sett på som eit parti for heile landet og dessutan det klart mest styringsdyktige partiet.

Dette er noko anna. Jau, dei trur kanskje dei kan halda på byveljarar gjennom klimasatsing, men når syklistane i Oslo og kvinnene i offentlege sektor oppdagar at bensin- og dieselprisane ikkje går opp, spørst det om hydrogensatsing i distrikta og ute i Nordsjøen kan kompensera for det.