Lytt til artikkelen:

Økonomi

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

No har Siv Jensen gått av som finansminister. Om ho skal dømast etter det vanlege målet, auka velstand for nordmenn flest, har ho feila. I 2018 var realinntekta for mediannordmannen framleis lægre enn i 2013, og det trass i at Jensen gjennom si tid som finansminister la fram statsbudsjett med ein samla oljepengebruk på 1600 milliardar, eller 733 millionar om dagen. Men det har Dag og Tid skrive om før. Det vi derimot ikkje har skrive, er at Jensen neppe ber skulda for den nokså miserable utviklinga åleine. For sanninga er at stagnasjonen i velstandsvekst byrja lenge før Jensen og Solberg tok over regjeringsansvaret.

I Økonomiske analyser 1/2015 såg Statistisk sentralbyrå (SSB) på realinntektsveksten for AS Noreg i åra 2006–2014, altså veksten i nasjonalinntekta: «Et interessant trekk ved de senere års utvikling, er den svake realinntektsveksten. I årene 2006­–2014 var den i gjennomsnitt på 0,9 prosent per år. Målt per innbygger har utviklingen vært enda svakere; realdisponibel inntekt per innbygger var 0,3 prosent lavere i 2014 enn i 2006. Forskjellen mellom makro- og gjennomsnittsveksten skyldes selvsagt befolkningsveksten som akselererte etter EU-utvidelsen i 2004.»

Fleire om kaka

For det er no eingong slik at når vi må dela på fleire, stort sett innvandrarar som i gjennomsnitt har låg produktivitet og dimed låg lønsevne, vert vi alle fattigare i gjennomsnitt. Og dette er nok mykje av grunnen til at Jensen har gjeve oss null i velstandsvekst. For som vi veit, fekk Noreg ei svært stor asylinnvandring i 2015, som igjen har vorte fylgd av stor familieinnvandring. Desse som kom då, har etter det meste å døma i liten grad kome seg i arbeid, om vi tek utgangspunkt i tala frå Brochmann I og II. Dei har dimed vore meir uheldige for velstandsveksten enn austeuropearane, som sjølv om dei er lågproduktive, i nokså stor grad har kome seg i arbeid.

I Noreg har vi enno ikkje gode tal for korleis det har gått med asylinnvandrarane frå 2015, sjølv om vi veit at asylinnvandrarar tradisjonelt har låg arbeidsdeltaking, men nye tal frå Sverige viser at 95 prosent av dei som kom i 2015, er på ei eller anna form for offentleg stønad. Dimed går den samla velstanden for gjennomsnittssvensken ned, dersom produktiviteten ikkje går sterkt opp.

Produktivitet vert målt etter timeverk, altså kor mykje ein gjennomsnittsarbeidar maktar å produsera per time. Produktivitetsveksten bør vera høg når innvandringa er høg, fordi mange innvandrarar vert ståande utanfor arbeidsmarknaden, noko som må finansierast gjennom at vi som er i arbeid, i gjennomsnitt må produsera meir per time. Om vi ikkje aukar produktiviteten, må vi ned i levestandard for å finansiera dei som anten er lågproduktive eller står utanfor arbeidslivet.

Men var ikkje perioden før Siv Jensen tok over Finansdepartementet ein svært god periode? Vi kom oss til og med gjennom finanskrisa nokså uskadde, dessutan var oljeprisen rekordhøg. Svaret er likevel delt. Som SSB skriv: «Med unntak av finanskriseårene 2009 og 2010 har tiårsperioden 2004–2014 vært preget av en sterk økning i oljeprisen, høy aktivitet i petroleumsrelatert virksomhet, rekordhøy arbeidsinnvandring, lav arbeidsledighet og høy kapasitetsutnytting. (...) Perioden har vært omtalt som en gullalder for norsk økonomi. Dette gjør den svake realveksten i Norges inntekter totalt og per innbygger desto mer interessant. Finanskrisen har åpenbart spilt en viktig rolle, men fallet i realinntektsveksten skyldes også i stor grad at produktivitetsveksten har falt etter 2005.» Og den manglande produktivitetsveksten kan altså, i det minste eit stykke på veg, forklarast med innvandring, som SSB òg har vist.

Rett ned

Og ramla har produktivitetsveksten verkeleg gjort. Mellom 1950 og 1974, i ein periode då Europa generelt og Noreg spesielt importerte ny amerikansk teknologi, voks produktiviteten i gjennomsnitt med 5 prosent i året. Mellom 1974 og 2004 fall veksten til 2,5 prosent, for så, etter 2004, å falla til under 1 prosent. Her har ikkje Jensen gjort det dårlegare enn finansministrane i Stoltenberg II gjorde det. Under henne har veksten vore på 0,8 prosent.

Men kan vi ikkje gjera noko for å få produktiviteten opp trass i den høge innvandringa? Det skulle ein tru, og det er nett det alle regjeringar sidan vi fekk handlingsregelen, har prøvt å gjera, har dei hevda. Då regelen vart vedteken, vart det eksplisitt sagt at ekstrapengane frå Oljefondet skulle gå til vekstfremjande tiltak i form av satsing på skattelette, infrastruktur og kunnskap. Skatteletten som i teorien skulle gje nordmenn høve til investera i vekstfremjande sektorar, har rett nok late venta på seg, berre 11 prosent av ekstrapengane har gått dit.

Nei, hovudsatsinga utover veksten i folketrygda har vore å få fleire unge inn i studium og betre samferdsle. Men fasiten er at alle dei nye studentane og jarnbanene og vegane ikkje har gjeve vekst i det heile. Mest truleg har desse investeringane drege ned produktivitetsveksten. Å taka mange fleire unge, i den tida i livet vi har mest energi og dei beste kognitive evnene, ut av arbeidsmarknaden og inn i diffuse studium – Noreg ligg lægst av OECD-landa i studentar i realfag – forstår nok dei fleste ikkje naudsynleg er klokt. Samferdsleinvesteringane samla har, som samfunnsøkonomane har synt år etter år, og som vi i Dag og Tid har skrive mange gonger, hatt ein negativ effekt på velstandsutviklinga.

Fasiten er altså at den auka oljepengebruken ikkje har gjeve nordmenn høgre velstand, berre ein mykje meir dominerande offentleg sektor. Dei offentlege utgiftene er no på nesten 60 prosent av fastlands-BNP, langt høgre enn alle andre i OECD. Lite tyder på at komande regjeringar vil endra på dette.

Tapt oljevelstand

Så til paradokset: Sjølv om den reelle velstandveksten per nordmann har vore nær null dei siste 15 åra, er det liten tvil om at dei fleste av oss kjenner seg mykje rikare og konsumerer meir enn vi gjorde i 2004. Korleis kan det ha seg? Forklaringa ligg nok i det at renta har vore så låg. Vi har lånt stadig meir pengar. Vi er no på verdstoppen. Hushalda hadde i oktober i fjor 3610 milliardar kroner i gjeld. Gjelda målt etter disponibel inntekt er fordobla sidan vi fekk handlingsregelen. Som Noregs Bank skriv: «Husholdningenes gjeldsbelastning er høy (…). Den høye gjelden i husholdningene er den viktigste sårbarheten i det finansielle systemet.»

Særleg galne er tala for dei med mest gjeld. Delen som har meir gjeld enn fem gonger bruttoinntekta, har dei siste 20 åra gått frå 6 prosent til over 16 prosent. Men kjenner desse seg fattigare av den grunn? Neppe. Vi betaler ikkje meir i rente av disponibel inntekt enn vi gjorde for 15 år sidan. Og her har vi truleg ei slags psykologisk forklaring på kvifor vi meiner at vi har gått gjennom ein stor velstandsvekst, og det sjølv om nasjonalinntekta per innbyggjar har stått still og reallønsveksten er borte. Verdien på bustadane våre, den klart største investeringa vi nordmenn gjer, har gått dramatisk opp.

Sidan vi innførte handlingsregelen, har bustadprisane gått opp med 159 prosent, som igjen er i verdstoppen. Og her er vi framme ved endå eit paradoks: Ja, det er i stor grad innvandringa som har redusert nasjonalinntekta per innbyggjar, og ja, det er også delvis innvandringa som har ført til lægre produktivitetsvekst og dimed stagnerande lønsvekst. Men den same innvandring har ført til at husprisane har gått opp. Vel enkelt sagt: Innvandrarane vi har teke mot frå Aust-Europa, har bygt hus til seg sjølve og andre innvandrarar. Det er sjølvsagt ikkje rett. Det er nordmenn som flytter inn i nye hus, men det er innvandrarane som flyttar inn i husværa nordmenn flyttar frå. Tenk Groruddalen.

Rikardiansk ekvivalens

Men også andre land har hatt nullvekst eller fallande nasjonalinntekt per innbyggjar og høg innvandring. Det held å seia brexit og Storbritannia. Noreg er likevel åleine om å ha så høg prisvekst på bustadar og auke i gjeld i hushalda gjennom ein slik stagnasjonsperiode. Vi veit ikkje heile svaret på kvifor vi er unike, men i samfunnsøkonomien finst det noko som heiter rikardiansk ekvivalens, som har fått namnet sitt frå han som introduserte teorien i 1820, og som mange meiner er grunnleggjaren av teoretisk samfunnsøkonomi, briten David Ricardo.

Sjølv kom Ricardo til at teorien var feil. Teorien seier at når ein stat låner meir pengar, innber det ikkje anna enn at staten må betala attende denne summen pluss renter i framtida, og staten, det er oss, vi som bur i han. Når staten så må betala meir i framtida, vil det seia at skattane må opp. Dimed bør innbyggjarane logisk sett setja av desse pengane gjennom å spara. For det er dei som skal betala gjelda. I rein form er stort sett alle økonomar samde om at rikardiansk ekvivalens ikkje eksisterer, men mange meiner likevel at teorien har ei viss forklaringskraft. Dei europeiske statane som har høgst statsgjeld, er statane der innbyggjarane sparer mest pengar. Italia er det klåraste dømet.

Vi sparer ikkje

I motsett ende finn vi nordmenn. Vi har knapt statsgjeld, og vi sparer ikkje særleg mykje i verdipapir, vi puttar pengane våre i hus. Gjennomsnittsdansken har fire gonger så mykje verdiar i verdipapir som gjennomsnittsnordmannen og har langt meir avsett til pensjon. I Noreg har vi noko ingen andre har i Europa, vi har eit oljefond, og det er kan henda ein annan grunn til at nordmenn har så høg gjeld og sparer så lite til pensjonstida og uventa hendingar. Vi reknar med at Oljefondet vil berga oss.

Men når vi no har bak oss 15 år utan vekst i nasjonalinntekt per innbyggjar og sju år utan reallønsvekst, kva skjer den dagen Oljefondet går på ein smell i kombinasjon med eit fall i bustadprisane? Det er sjølvsagt vanskeleg å spå om. Om politikarane i ein slik situasjon vel å gå langt utover pengebruken som handlingsregelen legg opp til, kan kanskje dei verste effektane lindrast. Men det vil innebera ein endå større offentleg sektor, og offentleg sektor har mykje lægre produktivsvekst enn privat sektor.

Når vi så legg den høge familieinnvandringa og talet på nye statsborgarskap på toppen av eit slikt scenario, tyder det meste på at velstandsveksten ikkje går opp, men ned. I 2019, til dømes, kom 11.778 personar til landet gjennom familieinnvandring, i hovudsak frå den tredje verda, og det vart gjeve 13.200 nye statsborgarskap, også dei i hovudsak frå den tredje verda, med Somalia som nummer 1 med 2994. Sjølv om velstandsveksten lenge har vore over, vil Noreg framleis vera ein attraktiv destinasjon for innvandrarar frå fattige land.

Nei, Siv Jensen gav oss ikkje høgre velstand. Men det har stort sett ingen finansminister sidan 2004 gjeve oss. Lite tyder på at komande finansministrar kjem til å gjera det betre enn Jensen. Komande historikarar vil kan henda skriva at vi rota bort oljepengane.