USA

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Mot slutten av livet vart Dwight D. Eisenhower spurd om han kunne fortelja kva dei tre største mistaka han stod for i Det kvite huset, var. Det kunne Eisenhower, og han sa, får vi tru, med litt glimt i augo: «Dei tre største mistaka mine var Earl Warren, Earl Warren og Earl Warren.» Her kan kanskje progressive vestlendingar kjenna seg litt nøgde, for det verkeleg namnet til Warren, før faren amerikaniserte det, var Jarle Vårå. Faren Mathias kom frå Torvastad og var jarnbanearbeidar i California.

Vi nordmenn kjenner kanskje Warren best frå drapet på John F. Kennedy. Warren leidde granskingskommisjonen som på overtydande vis konkluderte med at Lee Harvey Oswald var åleine om drapet på Kennedy. Mange amerikanarar kjende han best som republikansk politikar. Warren var ein konservativ jurist og vart i 1938 vald til riksadvokat i California, der han seinare, med ein viss iver, iverksette det noko grunnlovsstridige pålegget frå Franklin D. Roosevelt om å internera japanarar etter Pearl Harbor. Det gjorde han så populær at han i 1942 vart vald til guvernør i California.

Tapte nominasjonen

Warren vart etter kvart den mest populære aktive republikanske politikaren i USA. I 1948 stilte han som visepresidentkandidaten til Thomas E. Dewey, og i 1952 prøvde han å vinna sjølve presidentnominasjonen mot ikkje-politikaren Eisenhower, som vart den fyrste republikanske presidenten på 20 år. Og her er vi nesten framme ved poenget i halvspøken til Eisenhower: Eisenhower var ein nokså progressiv fyr på mange vis, han likte til dømes ikkje open rasisme og straff for homofili, men han var òg konservativ og oppteken av kva veljarane meinte. Eisenhower ville fyrst og fremst halda på samfunnsfreden og likte ikkje radikale endringar, ting skulle skje sakte. Han utnemnde difor det han trudde var ein nokolunde konservativ Warren til domar i Høgsteretten.

Eisenhower fekk stor støtte i det republikanske partiet for utnemninga. Det var naturleg, for under Roosevelt og Harry Truman hadde Høgsteretten vorte mykje meir progressiv. Det var ikkje domstolen då Roosevelt fekk makta. Roosevelt prøvde å gjennomføra strenge økonomiske reguleringar, både priskontroll, minsteløn og kva slags varer ein kunne selja når og til kven. I 1935 rauk det meste av reguleringsregimet Roosevelt hadde innført. Éin regel gjorde det nemleg nær umogleg å selja enkeltkjuklingar slakta på kosher-vis, og førte til store oppslag i pressa etter at nokre ortodokse jødar fekk bøter. Dei jødiske slaktarane nekta å godtaka bota og anka heile vegen opp. Høgsterett kom til at regelen var grunnlovsstridig, og sa samstundes at Roosevelts påstand om at det strenge reguleringsregimet kunne innførast av di USA grunna depresjonen var i unntakstilstand, ikkje heldt. Det er ikkje til å koma forbi at konservative domarar øydela mykje av New Deal ved å hevda at Roosevelt ikkje respekterte grunnlovsverna fridomar, særleg den frie avtaleretten.

Roosevelt tapte

Roosevelt visste sjølvsagt at han hadde Høgsteretten mot seg frå dag éin; dei fleste medlemane var utnemnde av konservative republikanarar. Difor prøvde han etter ei tid å pakka domstolen med langt fleire domarar enn sedvanen tilsa, og alle skulle vera radikale. Det var eit mistak. Til og med eit stort fleirtal av demokratane i Senatet røysta mot det dei meinte var ein freistnad på å manipulera grunnlova. Ingen amerikansk president i fredstid har utfordra tredeldingsprinsippet hardare enn Roosevelt, og ingen har gått på eit meir spektakulært tap.

Men Roosevelt vann i det lange løpet. Både han og Truman fekk etter kvart flytta Høgsteretten med støtte frå eit liberalt senat over til venstre. Og alt i 1937, det same året som Roosevelt tapte domstolskampen i Senatet, gjekk Høgsteretten med på noko så uamerikansk som minsteløn, noko som var eit eklatant brot på avtalefridomen.

Etter 20 år med demokratisk dominans stod difor Eisenhower overfor ein nokså radikal høgsterett då han fekk makta i januar 1953. Alle domaren hadde vorte utnemnde av Truman og Roosevelt og alle støtta ein reguleringsivrig føderalstat. Så då den svært liberale høgsterettsjustitiariusen Fred M. Vinson døydde i september 1953, nytta altså Eisenhower høvet til å utnemna den konservative Warren til posisjonen som leiar av domstolen.

Total bom

Det var ei spektakulær feilvurdering. For Warren var ikkje konservativ. Warren synte seg å vera ein klassisk liberalar som støtta ei sterk føderal sentralmakt. Han stod i spissen for fjerning av det meste som minte om raseskillepolitikk, skulesegregering og diskriminering i hæren. Og kva gjorde Warren i 1968? Han var 77 år og meinte at det var fare for at han kunne døy i neste presidentperiode, og då kunne Nixon få sjansen til å utnemna etterfylgjaren, noko han ikkje orka tanken på. Han prøvde difor å gå av, men feila av di han prøvde å trekkje seg i eit valår, noko som gav Nixon høve til å utnemna den fyrste konservative dommaren på 40 år.

Warren kunne verkeleg ikkje tola Nixon. Og sjølv om Nixon ikkje fekk høve til å utnemna eit konservativt fleirtal i høgsteretten, mislikte Warren alle avvik frå den rette lina og alle domarar som hadde litt sympati med republikanske synspunkt: «Om eg hadde visst kva som kom til å henda med dette landet og denne domstolen, ville eg aldri ha gått av. Dei skulle ha fått bore meg ut på eit bord», sa Warren tett før han døydde. I lys av denne utsegna vert Eisenhowers utsegn om Warren kanskje forståeleg.

Sterkt liberal

Men det er ikkje til å koma forbi: Den amerikanske høgsteretten har vore anten sterkt liberal eller relativt sentrumsorientert i nesten alle år sidan 1937. Det er fyrst dei siste åra at han på ny har byrja å verta konservativ. Med utnemninga av Brett Kavanaugh vart Høgsteretten klart meir konservativ, men ikkje totalt. Men dette kan endra seg dei neste to åra. Den radikale Ruth Bader Ginsburg er 85 år og ser ikkje ut til å vera ved god helse. Om ho døyr eller må trekkja seg før hausten 2020, vil Trump truleg få gjennom ein konservativ domar, og den amerikanske høgsteretten vil med det – for fyrste gong på 80 år – vera utvitydig konservativ.

Og vert Høgsteretten heilt konservativ, er frykta mellom demokratar og radikale at domstolen på ny vil seia at fri abort er eit delstatsspørsmål, at fagforeiningar får eit dårlegare vern, at ekteskap mellom likekjønna vert mykje vanskelegare og at det kan koma forbod mot at universitet prioriterer «diversity» (ulikskap) i opptaka. Mange av desse progressive rettane støttar eit fleirtal av amerikanarar i dag; til dømes er færre enn 20 prosent mot abort same kva. Men då liberale høgsterettar innførte fri abort, fjerna raseskilje og i røynda gav svarte og minoritetar prioritet til offentlege stillingar og universitetsplassar, ja, så vart ofte desse rettane gjevne sjølv om eit fleirtal av veljarane, dei Nixon plar kalla «the silent majority» («det stille fleirtalet»), var mot desse rettane.

Paradokset

Og her er det eit paradoks ein stad. For etter at republikanarane og dimed Trump vann senatsvalet, mot det som normalt plar skje i mellomval, har debatten om den demokratiske legitimiteten til det amerikanske valsystemet blussa kraftig opp på amerikansk venstreside. Døma er mange, men det mest talande dømet kjem kan henda frå PBS, den offentlege finansierte kringkastaren i USA, som har laga ei grafisk framstilling av korleis dei ulike delstatane røysta ved senatsvalet. Heilt i vest ser du California i lilla, og så ser du ei mengd småstatar i Midtvesten og i nordaust i beige. Overskrifta er «40 millionar menneske (dei minste statane, red. merk.): 46 senatorar. 40 millionar (California, red. merk.): to senatorar.» Dette biletet har så nokon gjort om til eit såkalla meme og lagt ut på sosiale medium, der memen er mykje delt. Kommentaren over er: «Kan henda ein flokk med kvite slaveeigarar frå 1700-talet ikkje kom fram til den beste regjeringsmodellen?»

No fanst det ikkje sosiale medium då Høgsteretten innførte fri abort eller oppheva raseskilde skular eller gav fagforeiningar rett til å kollektiv tvangsorganisering, så vi veit ikkje om amerikansk høgreside hissa seg like mykje opp då som amerikansk venstreside no. Men det er eit faktum at USA hadde det same valsystemet for Senatet då desse domane kom som USA har no. Senatsvala kan heller ikkje verta utsett for såkalla gerrymandering, manipulering av valgrenser, sidan valdistrikta til senatsval er sjølve delstatane.

Men er det likevel slik at valsystemet favoriserer republikanarane og dimed gjev ein konservativ høgsterett, av di kvite vaksne menn i distrikta automatisk røyster republikansk? Ikkje om vi ser på historia eller den nære samtida for den del.

Kvite menn

I perioden frå Roosevelt til Carter var kvite protestantiske menn den dominerande politiske krafta i USA, både i form av posisjonar, ved demografisk tyngde og som deltakarar i val. Dei aller fleste føderale domarane utnemnde i den perioden var liberale og positivt innstilte til det demokratiske partiet. Men ja, det er slik at det relativt sett er fleire kvite menn i mindre statar enn i store. Innvandrarar i USA er som innvandrarar i Europa, dei vil til dei store metropolane og held seg unna bygda og små tettstadar. Dimed får to republikanarar frå Idaho, med berre 1,7 millionar innbyggjarar bak seg, koma inn i Senatet, medan dei to demokratiske frå California har 39,5 millionar i ryggen. Men at det amerikanske valsystemet, som det norske, legg så sterk vekt på distriktsrøyster, tyder ikkje at demokratiske senatorar er dømde til å tapa «folketome» statar og republikanske folkerike.

I eit større essay i magasinet Politico går den mykje prislønte forfattaren og journalisten Jeff Greenfield gjennom påstandane frå demokratisk hald om at systemet er rigga til fordel for Trump og dei konservative. Greenfield, som er liberal og var Robert Kennedys taleskrivar, har ikkje mykje sympati for slike påstandar. I det noverande Senatet – om vi seier at radikalarane Bernie Sanders og Angus King, som kallar seg uavhengige, er demokratiske – er stillinga 10–10 mellom demokratar og republikanarar. Så seint som i 2009 var stillinga 15–5 til fordel for demokratane, og det samstundes som dei hadde eit fleirtal på 12 mot 8 i dei ti mest folkerike statane. Demokratiske senatorar har altså ingen problem med å vinna både små og store statar.

Dette er det eine. Det andre og meir viktige for Greenfield, er at all klaging over valsystemet for Senatet er bortkasta. Alle store politiske samanslutningar, det vera seg EU, USA eller Tyskland, har system som vernar dei få mot dei mange. Men få var meir opptekne av mindretalsvernet enn dei amerikanske grunnlovsfedrane. Då grunnlova vart laga, ville Virginia, som var den mest folkerike staten, at både Representanthuset og Senatet skulle veljast på basis av folketal. Virginia tapte så det song etter. Kravet om at kvar delstat skal ha to representantar så sant delstaten vil ha det, er den einaste paragrafen i den amerikanske grunnlova som ikkje kan få eit tillegg. Grunnlovsforsamlinga vedtok altså i praksis at paragrafen aldri kan endrast. For kvifor skulle små statar gjeva frå seg senatsplassar?

Dobbeltmoral

Greenfield konkluderer med at dagens radikale motstand mot valsystemet for Senatet og korleis domarar kan utnemnast, er lite anna enn dobbeltmoralsk: «Dei liberale har ikkje alltid vore så urolege over at grunnlova vernar rettane til mindretalet mot majoritetsstyre. I mange tiår var dei liberale svært glade i makta som låg i grunnlova og hjå ein ikkje-vald høgsterett når dei ville få gjennom sivile og individuelle rettar som fleirtalet var mot. Det var ikkje veljarane som røysta gjennom (…) forbod mot bøn i skulen, vide abortrettar, sterkare vern for mistenkte kriminelle eller homofilt ekteskap.» Ein ting synest klart: Så lenge republikken står, vert ikkje valordninga til Senatet endra.