Ei verd i ubalanse

Førre helg var det ti år sidan britiske Barclays nekta å kjøpa amerikanske Lehman Brothers for å berga investeringsbanken frå konkurs, med den fylgja at ei rad andre bankinstitusjonar gjekk over ende. Det har ikkje mangla på filmar om finanskrisa. Den beste, får vi gå ut frå, sidan han fekk Oscar, er Inside Job, der sjølvaste Matt Damon er forteljarrøysta. (Sant å seia er ikkje filmen så god, han legg for mykje vekt på personleg ansvar.) Filmen byrjar nær sagt sjølvsagt på Island, og Island er eit fantastisk godt døme på alt som gjekk gale.

Vi får vite at islandske bankar lånte ti gonger så mykje som den islandske verdiskapinga, vi får vita at finanssektoren vart kraftig avregulert frå 2001 av, at statsbankane vart privatiserte, at børsen gjekk opp med over 900 prosent, og at alle frå Finanstilsynet som stilte spørsmål, automatisk vart kjøpte opp av bankane – ein tredjedel av dei tilsette i Finanstilsynet vart tilsette i bankane til mykje høgre løn.

Men det er òg mykje vi ikkje får vita. Til dømes at nobelprisvinnaren Joseph Stiglitz alt i 2001 var hyrt inn av islandske styresmakter for å finna ut kva som ville skje om Island deregulerte finansmarknaden raskt. Stiglitz sa at økonomien ikkje ville tola det, sidan islendingane ikkje var vande med fri flyt, at det ville oppstå store ubalansar, og at resultatet kunne verta ei finanskrise. Den liberalistiske regjeringa likte ikkje den rapporten og hyra i staden inn andre nobelprisvinnarar som sa at alt kom til å gå godt. Det kom ein straum av slike rapportar i åra etter. Så seint som i 2006 – ikkje minn Svein Gjedrem om det – sa dei nordiske nasjonalbanksjefane at Islands økonomi var grunnleggjande sunn. Dei internasjonale kredittvurderingsbyråa sa på si side at islandske bankar var så trygge som dei kunne vera, og gav dei AAA.

EØS-flyten

Det filmen heller ikkje nemner, er EØS-avtalen som påla Island fri flyt av kapital. No vert det feil å leggja skulda på EU for det, sidan regjeringane på Island ville ha fri flyt av kapital, men EØS-avtalen mogleggjorde det. Island sette verdsrekord i underskot på betalingsbalansen. I 2006 var underskotet på over ein fjerdedel av BNP. Det vil seia at islendingane forbrukte mykje meir enn dei produserte, og lånte mykje meir av omverda enn dei sparte. Og dette var det mest grunnleggjande problemet verdsøkonomien stod andsynes då, og det same problemet som verdsøkonomien står andsynes i dag.

Det mest synlege resultatet av denne ubalansen er Donald Trump og proteksjonismen hans. Trump forstår neppe kva problemet er på eit intellektuelt plan, men som eit dyr om natta vêrar han fare. For som den store engelske økonomen John Maynard Keynes sa, fritt omsett, om det økonomiske tilhøvet mellom statar: «Spararen er eit like stort problem som sløsaren.»

Er du abonnent? Logg på for å lese vidare

Digital tilgang – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.

E-postadressa di

Eg godtek vilkåra

Eller kjøp eit anna abonnement

Er du abonnent? Logg på for å lese vidare