Lytt til artikkelen:

Vaksine

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Ein vaksine er fyrst og fremst ein medisin og eit medikament. Men som vi no har oppdaga, er det både antropologi, psykologi, storpolitikk, kapitalisme og antikapitalisme. I helga kom statsminister Erna Solberg med ei nokså uvanleg utsegn. Statsminister Mette Fredriksen i Danmark har ringt Benjamin Netanyahu og bede om råd om korleis ein skal få ut covid-19-vaksinen snøgt. Solberg, derimot, hadde eit syn på korleis Israel burde fordela dei nye covid-19-vaksinane som har kome på marknaden: «Jeg syns Israel burde hatt kontakt med den palestinske selvstyremyndigheten og blitt enige om en fordeling som også ga palestinere vaksine», sa ho til NTB.

No måndag sende utviklingsminister Dag-Inge Ulstein på si side ut ei pressemelding. Her høyrer det med å nemna at Israel truleg er det landet som har betalt mest for dei såkalla mRNA-vaksinane som er utvikla av både tyske BioNTech, som er finansiert av den kapitalistiske amerikanske farmasigiganten Pfizer, og amerikanske Moderna, som har fått massivt med pengar frå Donald Trumps vaksineinitiativ.

«Hvis alle land forsøker å by over hverandre i kampen for vaksiner, skaper vi et umoralsk løp mot avgrunnen. Vi har en unik mulighet nå til å sikre at nok mennesker i alle land blir vaksinert, men da må vi holde på den globale tilnærmingen og ikke falle for en vaksine-nasjonalisme som vi så lenge har advart mot», seier Dag Inge Ulstein og held fram:

«Vi må øke produksjonskapasiteten i verden for å sikre en reell likeverdig fordeling av medisiner og vaksiner mot covid-19. I tillegg må prisen på produksjon av vaksiner og medisiner være så lav som mulig for de fattigste landene. Dette er ikke tiden for å tenke profitt på pandemi-krisen.»

Ikkje åleine

No er rett nok ikkje Israel åleine om å ha kjøpt vaksinar på den opne marknaden før EU, som regjeringa har valt å vera ein del av i denne samanhengen. Storbritannia har gjort det, nokre av Golf-statane har gjort det, Canada har gjort det, USA, Sveits og Mexico også. Men det som er unikt med Israel, er at dei har fått vaksinert så mange på så kort tid. Tysdag denne veka hadde 1,9 millionar israelarar fått den fyrste dosen av Pfizer-vaksinen, og landet hadde byrja å setja dose nummer to. Samstundes var 22.000 nordmenn vaksinerte, og rundt 80.000 vaksinar stod framleis på lager.

Det er tre grunnar til at Israel har fått vaksinert så mange: Dei har betalt ein høg pris per vaksine: 47 dollar for to dosar, melder israelsk presse. EU på si side nektar å oppgje prisen, men ein belgisk minister la ved ei uhell ut prisen på Twitter: 14,70 dollar per dose, altså knapt 30 dollar for Pfizer-vaksinen samla. Israel har med andre ord betalt ein god del meir enn EU.

Den andre grunnen til at Israel har fått vaksinert så mange, er at dei alt hadde ein særs god logistikk for vaksinering og raskt bygde opp kapasitet for å taka imot Pfizer-vaksinen, som krev særs låge temperaturarar. Og den tredje grunnen er at Pfizer ynskte at Israel skulle få mange dosar av di selskapet ville ha eit land som snøgt bygde opp røynsler om korleis vaksinen og vaksinering skulle handsamast.

Eit skuldertrekk

Den offisielle prisen for Pfizer-vaksinen er på 39 dollar for båe dosane, som er det USA har betalt. Men prisvariasjonane er ein bagatell samanlikna med kostnadene ved epidemien. Som ein økonom som arbeider med vaksineprising, seier til New York Times: «Kostnaden ved å betala meir for ein vaksine er liten samanlikna med kostnaden ved å betala mindre. Det er ein trekkja-på-skuldrene-situasjon i ein pandemi.» Om vi seier at Noreg skal vaksinera 60 prosent av folkesetnaden, og vi betaler 30 dollar per dose for dei vaksinane vi nyttar, vert det om lag 8,5 milliardar kroner. Om vi hadde betalt det same som Israel, måtte vi ha betalt 4,8 milliardar meir. I fjor nytta vi 433 milliardar av Oljefondet, nesten 200 milliardar meir enn planlagt, på grunn av covid-19.   

Men kvifor valde statsministeren å kritisera Israel spesielt? Det kan ha å gjera med at både norsk og internasjonal presse har peika på at EU og dimed Noreg har hamna langt bak i vaksinekøen, særleg samanlikna med Israel. Men at vi kom bak i køen, var føreseieleg. Som Teknisk Ukeblad skreiv i august i fjor: «Norge kan havne bakerst i vaksinekøen. Mens flere land hamstrer koronavaksine på forhåndssalg, er Norges strategi å vente på EU.»

Teknisk Ukeblad fekk dette svaret frå Helsedepartementet om norsk strategi: «Du kan sitere statssekretær Anne Grethe Erlandsen: ’Norge er omfattet av EUs vaksinestrategi for Covid-19, og inngår i EUs avtaler om vaksineproduksjon og vaksineanskaffelser. Norges hovedstrategi for å sikre tilstrekkelig tilgang til den norske befolkningen er derfor gjennom tett samarbeid med EU.’ Departementet opplyser at de også har støttet COVAX-programmet med 4 milliarder kroner, men dette programmet handler altså inn vaksiner i konkurranse med EU og har ingenting med norske innkjøp å gjøre.»

Dei fattige sist

Trass i formaninga frå utvik­­-
lingsministeren om at Noreg ikkje bør halda seg med vaksinenasjonalisme, har altså Noreg via EU, sjølv om det har gått seint, fått dosar før Covax-programmet, som kjøper vaksiner for dei 92 fattigaste landa i verda. Men ja, vi har av di vi valde å vera solidariske med EU, fått dosar seinare og i mindre kvantum enn andre rike land. Tyskland er òg ein del av EUs vaksineprogram, men dei har brote samarbeidet gjennom å kjøpa 30 millionar vaksinar frå Pfizer på eiga hand.

Men er det slik at Israel ikkje har prioritert å gje hjelp til palestinarar, slik Erna Solberg hevdar? Svaret på det er ikkje så enkelt. Palestinarar med israelsk statsborgarskap har fått tilgang på vaksinen på lik line med jødar med israelsk statsborgarskap. Men det har vore eit problem å få israelske palestinarane til å taka vaksinen. Difor har den israelske staten drive store reklamekampanjar for å få dei til å gjera det. Statsminister Benjamin Netanyahu har reist rundt i dei arabiske områda inne i staten Israel og oppmoda arabarane til å taka vaksinen. Men nei, Israel har ikkje vaksinert palestinarar i dei okkuperte områda, som vert styrte av sjølvstyremakta.

Kjøper Sputnik-vaksinen

Som Jerusalem Post siterte ein palestinsk embetsmann på alt den 21. desember, om kvifor sjølvstyremakta på Vestbreidda ikkje hadde bede Israel om hjelp: «Vi arbeider på eiga hand for å for å få tak i vaksinar frå ei rekkje kjelder. Vi er ikkje eit departement underlagt det israelske forsvarsdepartementet. Vi har vår eiga regjering og vårt eige helsedepartement, og dei arbeider hardt for å skaffa vaksinen.»

Og alt den 12. desember fortalde ein representant for sjølvstyremakta til palestinsk radio at dei hadde kjøpt den russiske Sputnik-vaksinen. «Vi forventar fire millionar dosar med den russiske koronavaksinen straks. (…) Anten før året er over eller ved starten av 2021 byrjar vi å vaksinera dei som har høgst risiko.» Ein israelsk embetsmann sa til Jerusalem Post: «Israel er viljug til å assistera palestinarane, men fyrst må vi få ein dialog med dei. Uheldigvis har dei ikkje teke kontakt. Vi ventar framleis på at den palestinske sjølvstyremakta vil beda om hjelp i den saka.» Men embetsmannen peika på at Israel gjennom FN var med på å hjelpa palestinarane og finansiera innkjøp via det internasjonale samfunnet.

Ulstein

Har så Ulstein rett når han seier at om «alle land forsøker å by over hverandre i kampen for vaksiner, skaper vi et umoralsk løp mot avgrunnen»? Er det feil å tenkja «profitt», som han seier? Stort sett all medisin vi menneske får eller tek, vert produsert innanfor ein kapitalistisk marknad. Og ja, dei som betaler mest på førehand, får fyrst. Men er det skilnad på vaksine og andre medikament som bergar liv? RNA-teknologien som ligg til grunn for vaksinen som Moderna og BioNTech-Pfizer har laga, er utvikla for å få kroppens eige immunsystem til å gå til åtak på kreftceller. Denne teknologien kjem snart til å verta teken i bruk på norske sjukehus. Då kjem Noreg til å driva med «kreftnasjonalisme». For fattige, slike som palestinarane på Vestbreidda, kjem neppe til å ha råd til å taka i bruk denne kreftmedisinen med ein gong.

Men slik er det alt i dag. Rike land nyttar behandlingsmetodar som fattige land ikkje har råd til. Men det er òg slik at når rike land kjøper inn medisinar, vert produksjonskapasiteten auka, og verda får dimed meir medisin, som etter kvart vert billigare, slik at fattige òg kan tak i bruk nye medikament.

Utviklinga av mRNA-vaksinen har gått utruleg fort. Alt i mars, i løpet av 48 timar, hadde BioNTech uvikla vaksinen, og i juni var det klart at ho verka på menneske. Det heile har handla om å finansiera produksjonskapasitet. Ved at Israel har betalt mykje og ved at særleg Donald Trump og USA har pøst pengar inn i vaksineprogramma, har verda fått ein mykje større produksjonskapasitet enn vi elles ville ha fått.

Godt for u-hjelp

Dei landa som har stilt seg fyrst i køen, har gjeve eit stort tilskot til at dei fattige landa også får vaksinar, ikkje berre gjennom Covax, som no kjøper inn vaksinar til mellom andre palestinarar, men ved å finansiera produksjon og utvikling for slik å koma seg ut av pandemien. Det er nett dette at nokre kjøper fyrst og tek risiko, som gjer at Noreg kan vera med å kjøpa mange vaksinar til fattige land. EU har nok feila ein del med å gje eit tilskot til ein snøgg vaksine for alle, inkludert fattige.

Som Financial Times skriv: «I sumar og i tidleg haust hadde EU vore med på å finansiera produksjonskapasitet for 2 milliardar euro. I kontrast til dette byrja administrasjonen til Donald Trump å finansiera vaksineprodusentar gjennom Operation Warp Speed-programmet alt i mars. USA har nytta over 12 milliardar dollar, meir enn ein tredjedel vart gjevne til det Boston-baserte Moderna åleine, sjølv om totalen rett nok inkluderer nokre tingingar av vaksinen.» Ja, USA har på lik line med Israel stilt seg fyrst i køen, men det er altså delvis denne betalinga som har gjort at verda har fått vaksinen så fort og no har så høg produksjonskapasitet.

Kvifor har det gått så sakte for EU og Noreg? Den 1. juli la BioNTech fram resultat som synte at dei truleg hadde fått til vaksinen og at han var ufarleg for menneske. Før det var gått 20 dagar, hadde Storbritannia og USA kjøpt inn massivt med dosar, Storbritannia åleine tinga 30 millionar dosar. EU venta til 11. november med å kjøpa vaksinen.

Det er fleire grunnar til at EU venta så lenge. Tysk presse har rapportert at det internt i EU har vore skepsis til RNA-teknologien, og at særleg franskmennene har pressa på for at EU skulle finansiera tradisjonell vaksineforsking og kjøpa inn dosar frå den franske produsenten Valneva. Dette har Frankrike avvist på det sterkaste. Men Valneva har i alle høve feila. Dei får neppe ein fungerande vaksine før neste år, sjølv om også dei fekk mykje pengar frå Storbritannia og USA. Alt i juli kjøpte til dømes britane seks millionar dosar frå Valneva. Dei kjøpte også frå Moderna, som òg har utvikla ein mRNA-vaksine. EU, derimot, har satsa mykje på eitt kort. AstraZeneca satsa på tradisjonell teknologi, og EU reserverte 300 millionar dosar frå dei i sumar. Vaksinen vert no godkjend i EU. Men han er berre 62 prosent effektiv, mot 95 for mRNA-vaksinar. Alle vil no ha mRNA og ikkje tradisjonelle vaksinar. 

Mangel på risikovilje

Men dei viktigaste årsakene til at EU har teke seg så god tid, er truleg pris, tryggleik og manglande risikovilje. Målet med EU-programmet som helseministarane vedtok i juni, har vore at alle i EU skal få vaksine samstundes, til same låge pris innanfor vedtekne budsjettrammer og utan at dei ulike EU-landa kunne verta saksøkte om noko gjekk gale. Ja, EU har etter kvart reservert mange dosar med vaksine, men desse har dei delvis sagt dei vil kjøpa om utviklinga av vaksinane vert vellukka. USA og Storbritannia har sagt dei vil kjøpa i alle høve. Men når produsentane ikkje får garanti for at vaksinen vert kjøpt, ja, så ventar dei med å byggja opp produksjonskapasitet. Sånn er kapitalismen. Toyota byggjer ikkje fabrikkar før dei veit at bilane verkar og kjøparane finst.

I tillegg har USA, Israel, Storbritannia, Canada, ja, alle desse som vert skulda for å stilla seg fyrst i køen, gått med på at det er statane, og ikkje produsentane, som kan saksøkjast dersom vaksinane fører til seinskadar på ein del menneske. EU har ikkje gått med på dette. Dimed har produsentane ikkje prioritert EU før dei er trygge på at vaksinane ikkje fører til seinskadar. Om til dømes Pfizer-vaksinen fører til skadar på nokre nordmenn, må Pfizer betala for dette. I Israel må den israelske staten betala.

Kort sagt: EU har satsa på tryggleik og ikkje ynskt å betala for mykje før dei er sikre på at vaksinane fungerer. EU har tenkt budsjett. Det er difor Tyskland hoppa av EU-vogna og kjøpte 30 millionar dosar på eiga hand. Tyske politikarar har lagt all skulda på Brussel og EU.

Den bayerske statsministeren, Markus Söder, som òg er leiar i CSU, det bayerske systerpartiet til CDU, er ein av desse. «Det var truleg for mykje byråkrati i EU-kommisjonen. (…) Det vart tinga for få dosar av dei rette vaksinane, og prisdebatten gjekk føre seg altfor lenge», har han sagt til Bild am Sonntag. «Det er vanskeleg å forklara at ein særs god vaksine var utvikla i Tyskland, samstundes som andre vert vaksinerte med denne vaksinen mykje snøggare.»

Dei som vil til varmare strøk til våren, bør nok kjøpa ein pakketur til Israel. Dei får flokkimmunitet lenge før EU. Canada som på si side også har snike i køen ved å kjøpa fleire vaksinar enn noko anna land per innbyggjar, skal dela overskotet av vaksinar ut til fattige land.