Den 13. desember 1939 skreiv, Marie Bless, krinsleiar i det tyske nazipartiet, til borgarmeisteren i den vesle byen Teschen. Ho bad om å få gå gjennom nokre jødiske husvære for å finna møblar. Ho ville supplere det ho alt hadde stole: «Neste veke planlegg me å gjera i stand partihovudkvarteret vårt i rådhuset. Framleis saknar me nokre skrivebord og nokre stolar (…) særleg av nøttetre, som passar til møblane frå husværet til den jødiske familien Durst i Friedrichstrasse. Eg vil vera takksam for snarleg svar. Heil Hitler!»

Dette brevet – grufullt i all sin kvardagslege stil – er eit av 5000 dokument over 14.000 sider i 16 band som no snart er sluttførte. Femten år har det teke historikaren Susanne Heim og staben hennar å få prosjektet i hamn. Christian Staas i Die Zeit har intervjua henne.

Tommelfingerregelen for Heim og staben hennar har vore 40 prosent dokument frå offera, 40 prosent frå overgriparane og 20 prosent frå ymse andre kjelder, framfor alt tilskodarane. Kjeldene er av alle slag: private brev, offisielle naziproklamasjonar, lover, kyrkjelege dokument, avisartiklar, augnevitneskildringar, militære ordrar og så vidare. Dei er organiserte land for land under tittelen Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden (forfølging og drap på europeiske jødar). Ei engelsk utgåve er under arbeid i samarbeid med forskingssenteret Yad Vashem i Jerusalem.

Kritikarane er alt på bana. Er ikkje dette berre «ein dokumentlavine», spør dei. Svaret til Heim er at det skal utarbeidast eit detaljert register som kan føre vegen inn i alle stoffområde.

Akkurat no er oppslagsordet «Ungarn» klart. Dette oppslagsordet ligg nær ei kriminalhistorie, for få er så gode som Orbán-regimet til å forgylla si eiga redslesoge under holocaust. Ungarn hadde eit kollaborasjonsstyre av verste sort, med fascistrørsla Pilkrossen i førarsetet. Dei og det ungarske gendarmeriet var gode å ha for Adolf Eichmann då han fekk myrda 450.000 ungarske jødar på nokre veker i 1944.

Heim seier til Die Zeit at ho har funne eit førebilete i den israelsk-amerikanske historikaren Saul Friedländers tobindsverk om det tredje riket og jødane. Saknet av ei vitskapleg dokumentsamling stod då klart for henne. Det galt òg å bruka dei nyopna arkiva frå Aust-Europa. Tallause arkiv elles i verda er saumfarne, og alle sosiale sjikt er representerte.

Heim syner at udådane kjem særleg godt fram i detaljane. Ho fortel om eit augnevitne, ein ordinær wehrmachtsoldat. I Sovjet vert han vitne til ei masseavretting. På eit lasteplan ser han ei gruppe offer verte køyrde til grava. Han merkar seg særleg ein slaktar som er vorten arrestert så plutseleg at han ikkje eingong har fått teke av seg slaktarforkleet. Han vert skildra i detalj av soldaten, og for Heim er det ikkje mogleg å få denne scena ut or hovudet. For henne har det vore viktig å få fram det individuelle i katastrofen.

Eit slikt verk reiser sjølvsagt spørsmålet om kor mange som visste om denne katastrofen. Heim gjev eit ekko av den vanlege oppfatninga: Kunnskapen om masseavrettingane i Sovjet vart spreidd mykje før informasjonen om dødsfabrikkane. Det industrielle massedrapet var så uhyrleg at utanverda rett og slett ikkje kunne tru på det som vart rapportert (det galt til dømes Hannah Arendt). Også mange forfølgde klamra seg til illusjonen om at å verta frakta austover berre var ei overgangsordning til ein ny, permanent heim. Dette verket har mange døme på dette.

Heim seier at vitskapen ikkje berre kan konsentrere seg om metadiskusjonar av desse hendingane. Desse kjeldene gjer shoah uavviseleg nær. Saman med dei munnlege vitneprova i Spielberg-arkiva har ettertida no ein dokumentasjon som gjer dette sivilisasjonsfallet til ei permanent åtvaring for etterslekta.

Kanskje ein idé å få til noko liknande for holocaust i Noreg?

Bernt Hagtvet

Bernt Hagtvet er professor i statsvitskap ved Bjørknes Høyskole i Oslo og fast skribent i Dag og Tid.