Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Innanfor demografi er det ein fagterm som heiter Total fertility rate (TFR). I Statistisk sentralbyrå (SSB) nyttar ein omgrepet «samla fruktbarheitstal», som ikkje er god nynorsk. TFR fortel noko om kor mange born kvar kvinne kjem til å få gjennom livet, dersom fødselsmønsteret frå eit gjeve år held seg likt også i tida framover. TFR reknar vi ut ved å leggja saman gjennomsnittleg tal born som er fødde per kvinne på kvart alderssteg mellom 15 og 49 i eit gjeve år. I fjor vart TFR-en i Noreg berre 1,48. Lars Dommermuth er seniorforskar ved SSB.

– At fødselstala går ned, er ikkje på nokon måte unikt for Noreg?

– Nei, det er ikkje unikt for Noreg. Vi ser at det rundt 2009–2010 skjedde ei endring i talet på fødde og TFR i alle dei nordiske landa. Frå 2010 til i dag har nordiske kvinner født stadig færre born. Vi har òg sett ein liknande tendens i fleire europeiske land som før hadde relativt høg TFR: Nederland, Belgia og Storbritannia og i dei siste åra også Frankrike. Vi ser derimot at i land som lenge har hatt låg TFR, Spania og Italia, så har ikkje TFR-en gått ned. Han ligg stabilt lågt. I Tyskland, som lenge hadde låge tal, gjekk fødselstala rett nok ei stund litt opp etter 2010, det trur vi har hatt med auka overføringar å gjera. Men no har tala igjen gått ned. Så nei. Tendensen er ikkje unik for Noreg.

– Korleis skal vi likevel forklara dei låge fødselstala i Noreg?

– Det er to ting vi kan trekkja fram. Det eine er ei mekanisk forklaring. TFR vert endra ved at alderen ved fyrste fødsel har gått opp. Vi har fått færre unge som får born, i kombinasjon med at det ikkje er særleg mange eldre som får fleire born. Då går TFR mekanisk og automatisk ned. Så kan ein vona, om ein er normativ og ynskjer at eit samfunn skal få fleire born, at dei som utset fyrstegongsfødselen, får fleire born når dei vert eldre. Den andre tendensen er at færre får tre born eller fleire. Der har vi sett ein langvarig trend.

– Er dette rett? Eg har sjølv tre born som er fødde rundt 2000 og litt etter. Då meiner eg å hugsa at det var ein del snakk om auka fødselstal av di fleire kvinner fekk minst tre?

– Det er rett at vi i det fyrste tiåret av 2000-talet såg ein auka i TFR. I den tida var alder ved fyrste fødsel heilt stabil, og i alle aldersgruppene var fødselsmønsteret anten stabilt eller stigande. Dimed fekk vi ein mekanisk auke i TFR. Det vi rett nok må hugsa, er at TFR er eit veldig sensitivt periodemål. Ja, TFR vert rett om alt held fram som i dag, då vil gjennomsnittskvinna få 1,48 born.

– Finst det eit anna mål enn TFR?

– Vi kan også nytta såkalla kohortfruktbarheit, vi kan måla kor mange born kvart årskull fekk. Då får vi eit fasitsvar som er mykje mindre sensitivt for tempoendringar enn TFR og vert målt når kvinner er 45. Den siste kohorten er fødd i 1975. Kvinnene fødde det året, hadde i 2020 fått 1,96 born i gjennomsnitt.

– Men det er eit historisk svar, ikkje eit presenssvar?

– Ja, vi kan berre svara for dei som er fødde i 1975. Men når det er sagt: Jau, når vi har sett ein så sterk nedgang i TFR, trur vi at kohortfruktbarheita går ned, men vi trur ikkje at ho kjem til å gå ned til 1,5. Vi forventar ein nedgang av di færre no får tre eller fleire, og av di vi ser ein svak auke i tale på kvinner som ikkje får born. Saman med forskarkollegaar frå dei andre nordiske landa har vi prøvd å estimera den framtidige utviklinga i kohortfruktbarheit med ulike metodar. Modellane tyder på at nedgangen vert sterkast i Finland, men estimerer også ein tydeleg nedgang i Noreg og på Island, men meir stabile tal i Sverige og Danmark. Mellom 30-årige kvinner i Noreg estimerer nokre modellar at kohortfruktbarheita kan gå ned til 1,8 born. 

– Har vi ein idé om kvifor kvinner ventar med å få born?

– Vi har nokre indikasjonar. Tendensen byrja i 2009, som var det året vi fekk finanskrisa. Etter at det var gått nokre år, samanlikna vi kvinner før og etter finanskrisa, alder ved fyrste born og kor mange som fekk eit tredje barn. Det har lenge vore slik at det å ha arbeid er ein viktig indikator for å få born. Det å ha jobb vart etter finanskrisa viktigare enn før finanskrisa for kva tid kvinner får det fyrste barnet. Samstundes har det å ha ei viss arbeidserfaring vorte meir viktig. At ein er trygg på at ein har fått fotfeste i arbeidslivet, ser ut til å ha vorte tillagt større vekt. Vi har også sett at arbeidsløysa på kommunalt nivå får konsekvensar for kva tid ein får det fyrste barnet. Sannsynet for å få eit fyrste barn går ned med aukande arbeidsløyse.

– Kva med det tredje barnet?

– Der ser vi ikkje store endringar etter finanskrisa. Der ser vi ei meir langsiktig endring og at færre får tre eller fleire barn. Vi tolkar det som ei verdiendring, men der treng vi ei større gransking før vi kan seia noko meir sikkert. Vi har nett samla inn tal, men vi har enno ikkje fått analysert dei. Vi trur òg at vi ser visse problem i bustadmarknaden. Færre yngre vaksne lever i forhold, og dei ventar lenger med å flytte saman.