Val i Danmark

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Ingen tenkjer på Nordisk råd lenger. Borte er dagane før NRK-monopolet vart oppløyst og vi kvart år fekk store nordiske statsministardebattar på fjernsynsskjermen. NRK sender ikkje lenger direkte frå valoppteljinga i grannelanda, og det er lenge sidan avisene avvikla dei ulike Norden-korrespondentane. Vi over femti hugsar alle Urho Kekkonen, Anker Jørgensen, Mauno Koivisto og Poul Schlüter. Ingen unge i dag veit kva presidenten i Finland heiter, knapt nokon har høyrt om Lars Løkke Rasmussen, som har vore statsminister i Danmark dei siste fire åra. Det er heller ikkje mange utanom dei særmerkt politisk interesserte som veit at 5. juni er det folketingsval i Danmark.

Rett no finst det eit unnatak for den manglande interessa for grannelanda: Sverige. Vi høyrer framleis mykje om svensk politikk. Men det er ikkje lenger av di vi ovundrar Sverige, men av di det politiske systemet ser ut til å ha gått i stå, og innvandring har vorte eit så totalt dominerande tema. Skrekk sel betre enn lukke. Og det er mykje av Danmarks problem: Landet er for vellukka til at omverda bryr seg i særleg grad. Vi nordmenn dreg dit i hopetal kvart einaste år, men det er ikkje for å studera politikk og samfunnsmodell.

Trygt og keisamt

For det er ikkje til å koma forbi: Sett vekk frå nokre få anekdotar om den vanlege danske sexen og rusen er dansk politikk og dansk styring keisamt. Det er ikkje utan grunn den store amerikanske statsvitaren Francis Fukuyama skriv side opp og side ned om Danmark i dei siste bøkene sine, der han har vorte meir og meir uroleg over berekrafta i dei vestlege demokratiske systema. For Danmark er alt Fukuyama vil at eit land skal vera: homogent, egalitært, rikt, omfordelande og lukkeleg.

Ein treng berre å sjå på internasjonal statistikk for å sjå kor rett Fukuyama har: To land dominerer i storleik på offentleg sektor, overføringar til dei som står utanfor arbeidsmarknaden, og tilsette i offentleg omsorgssektor, utdanning og sjukehus: Noreg og Danmark. Men Danmark har ikkje olje og har difor verdas høgste skattar, som danskane betaler utan å mukka. Men Danmark har i alle høve pengar Noreg ikkje har. For i motsetnad til i Noreg treng ikkje danskane å betala store summar for landbruk og vegar og utkantkommunar. Danmark er verdas mest fertile land og har knapt distrikt. Då vert det mykje meir til velferd.

Det store konfliktområdet i år ser ut til å vera klima, men også der er Danmark nummer éin i klassa. Dei har knapt energikrevjande industri, små utslepp frå transport og lite CO2 frå oppvarming og kraft. Berre landbruket er eit stort klimaproblem, men det er i ferd med å leggja ned seg sjølv etter ei altfor kraftig lånebylgje. Og innvandring? Alle dei store partia er samde om å føra ein så stram kurs som råd er.

Alt vert taktikk

I eit slikt land stoggar politikk å handla om dei store linene, i ei slikt land handlar politikk om taktikk. I år har valkampen om mogleg vorte endå meir kaotisk og taktisk enn før. Og som ofte før handlar det om den låge sperregrensa på 2 prosent som danskane held seg med; sperregrensa er truleg hovudgrunnen til at Venstres leiar, statsminister Lars Løkke Rasmussen, gav ut ei bok nett i det han annonserte nyval. Det er ei særmerkt bok.

– Ja, eg kan ikkje koma på noko liknande i dansk politisk historie, knapt noko i vestleg politisk historie heller. Det er fullstendig uhøyrt, men nokså fascinerande, seier Arne Hardis, som snart i ein mannsalder har vore politisk redaktør i Weekendavisen og har skrive fleire bøker om dansk samfunn og historie.

Boka, som statsministeren har skrive saman med forfattaren Kirsten Jacobsen, kallar han Befrielsens øjeblik, som Hardis i eiga avis skriv «får mange i Venstre til at længes efter det befrielsens øjeblik, da man slipper af med ham». Ikkje nok med at Løkke der håner Liberal Alliance (LA), som i seg sjølv er uhøyrt, sidan Venstre sit i regjering med nett LA, han går òg inn for å danna regjering med Socialdemokratiet (S). Det er som om Kåre Willoch under valkampen i 1985 gjekk ut og sa han ville danna storkoalisjon med Gro Harlem Brundtland. Statsministeren skriv at han «vil stå her i kraft og vera meg sjølv. Eg vil seia kva eg meiner – utan å måtte tenkja at det ikkje går».

– Men det er nett det ein statsminister ikkje kan gjera. Det vitnar om mangel på rolleforståing. Det finst ikkje noko friminutt i politikken, seier Hardis.

Forståeleg psykologi

Så har då ikkje reaksjonane late venta på seg: «Eg vart fullstendig overraska, for eg har nytta 30 år i politikken på å jakta sosialdemokratar», som Venstre-mannen Martin Geertsen utrykker det. Men på eit reint psykologisk plan er Hardis likevel ikkje forundra.

– Her er fleire lag: Det eine er at Løkke (som han vert kalla i Danmark for ikkje å blanda han saman med alle dei andre Rasmussenane i dansk politikk, red. merk.) nok har ein sterk trong til å seia frå om at det ikkje er han som har vore den verste i denne regjeringa. Dessutan har han vel òg ein trong til å gjera opp bu: I Danmark er han kjend som katten med ni liv. Det har vore knytt mange skandalar til Løkke (luksusreiser, dyre dressar og sko, feriebustadar, mat og alkohol, alt betalt av andre, red. merk). Han har alltid kome attende. Men om den politiske karrieren no er over, som mykje tyda på at han var då Løkke byrja på boka si så seint som i mars, vil han vel forklara seg.

Sprikande staur

For Løkke kan vel vanskeleg kallast ein vellukka statsminister. Han har vore ein Per Borten, staurane har sprikt for mykje. På den eine sida har han hatt eit stort Dansk Folkeparti, som har hatt to kampsaker: endå mindre innvandring frå muslimske land og endå større overføringar til dei som står utanfor arbeidsmarknaden. På den andre sida har han hatt Liberal Alliance, som har gått inn for upopulære skattekutt til dei rikaste. Danmark har aldri hatt ei skattereform som i Noreg og Sverige, der toppskatten har vorte sterkt redusert. Det har LA pressa hardt på for å få. Men nett grunna denne sprikinga har ikkje Danmark gått gjennom vesentlege reformer, og sjølv om dansk økonomi har vore sterk, har ikkje den normal veksten i økonomien kome attende etter finanskrisa.

– Og då er vi over på kvifor Løkke kan henda kjem med dette radikale framlegget om ei SV-regjering, som vi kallar konstellasjonen her i Danmark. Det er kan henda difor han har strekt ut denne handa til Mette Frederiksen (leiar for S og favoritt til å verta den neste statsministeren, red. merk.). For i Danmark har vi desse småpartia som gjer livet surt for dei store partia som meiner dei er dei naturlege styringspartia. Til venstre har vi Enhedslisten, Socialistisk Folkeparti og Alternativet. Til høgre har vi hatt Liberal Alliance, og no ser vi ut til å få Stram Kurs og Nye Borgerlige, som kjemper om kven som kan kasta ut flest framande. Boka kan lesast som ein freistnad på å kutta over den gordiske knuten, som eit forsøk på å skapa ei styringsdyktig regjering.

Utan borgarlege parti

Men slik stoda er no, og med Løkkes framlegg, kan det sjå ut som om Danmark står att utan ei borgarleg side. Dei to nye småpartia til høgre handlar berre om islam og har i røynda ingen styringspolitikk. Og sjølv om dei kjem inn i Folketinget, vert dei altfor små til å kunna utgjera noko regjeringsgrunnlag. Men kanskje meir forunderleg: Det einaste partiet som har gått inn for litt større skattekutt, Liberal Alliance, er så godt som utrydda på meiningsmålingane.

– Det er kanskje òg det Løkke ser, at det liberale prosjektet er heilt over i Danmark. Danskane vil ha ein grensebom mot Tyskland, og innanfor dette vesle området skal vi så ha høge skattar som skal gå til velferd. Danskane elskar den danske modellen og vil ikkje dela. LA gjekk til val på å fjerna toppskatten og stilte det som eit ultimativ krav. Dei feila og gjekk staden i regjering. Ja, du får gjort ein del som minister, men det var ikkje det dei hadde lovt veljarane. Danskar vil ikkje ha liberalisme, særleg ikkje når liberalistane ikkje leverer.

DF-nedtur

Men ein vel så stor sensasjon som at LA ser ut til å vera over, er det at Dansk Folkeparti (DF) òg slit. Partiet har gått fram i over 25 år, og det har dei gjort på sterk innvandringsmotstand. På meiningsmålingane ligg dei an til ei halvering, og ved EU-valet sist søndag vart trenden stadfesta. Suksessen deira har vorte så stor, trur Hardis, at veljarane ikkje lenger kjenner at dei treng DF, særleg etter at Mette Frederiksen og S har sagt at det ikkje kjem på tale å mjukna opp innvandringspolitikken.

– Vi har eit uttrykk i Danmark: «Mauraren har gjort sitt. Mauraren kan gå.» No når sosialdemokratane har valt den same innvandringskursen, går heller veljarane for den originale utgåva.

– Men dei ser heller ikkje ut til å kunne verta «kingmaker», som har vore den tradisjonelle rolla i snart ein generasjon no?

– Nei. Dei hadde to planar: Dei kunne håpa på å gjera det like godt som ved valet i 2015, då dei verkeleg gjorde det godt, og få 17–18 prosent. Då kunne dei ha gått inn i ei Venstre-regjering. Men om ikkje det hadde gått, kunne dei ha samarbeidd med Frederiksen, slik at ho ikkje vart avhengig av partia til venstre. No ser både plan A og B ut til å ryka. Men det heile flyt: For kva skjedde i EU-valet sist sundag? Veljarane straffa ikkje Løkke. Venstre vart derimot det største partiet. Kven veit? Kanskje vi der framme endar opp med ei SV-regjering med støtte frå DF?