Eg var nett komen til Yale som student i statsvitskap. I førelesingskatalogen såg eg at ein Stein Rokkan skulle førelesa om stats- og nasjonsbyggingsprosessar, og til våren førelesa saman med den spansk-amerikanske statsvitaren Juan Linz, ein av dei fremste demokratiforskarane våre. Oi, tenkte eg. Eit norskklingane namn på eit av verdas fremste universitet. Dit måtte eg gå.

Så gjort. Eg møtte ein lett distré Rokkan med flanellskjorte, open i halsen, og med eit slips som såg ut som om det hadde gått gjennom siste vekevask. Lett dandert med krit, elles fint og reint. Smilande tok han imot meg på klingande nordnorsk og lét meg helse på assistenten, Frank Aarebrot. No er det førti år sidan Rokkan døydde, og nyleg kom ein eigen biografi om mannen frå Lofoten.

Stort intellekt

Så der sat eg då, saman med studentane, dei fleste europearar. Rokkan førelas om Marx og Tocqueville, den tyske freds- og nasjonalismeforskaren Karl Deutsch, den amerikanske sosiologen Seymor Martin Lipset og dei «kritiske valpunkta» i europeisk partisoge.

Rokkan stod ved tavla, ingen glitrande førelesar, men vi skjøna at her var eit stort intellekt. Det gjekk i tabellar, omgrep, firefeltsskjema, piler og prosentar. Det var som ei oskorei. Vi som sat der, kjende verdsånda fare forbi. Noko stort var på gang.

Til våren sat både Rokkan og Linz der. Båe lett overvektige, Linz kjederøykjande, småpratande om verda i val. Ein gong gjorde Linz greie for ein ny artikkel han arbeidde med.

«Kvar står artikkelen», spurde Rokkan åndsfråverande. «I boka di», svara Linz. Dei var sinnbilete på lærde, distré, men sjarmerande professorar.

Linz kunne alt om valmønstera i Weimar-republikken. Å høyre på han var som å gå gatelangs med Frau Müller gjennom vala frå 1919 til Hitler sette ein stoppar for alt i 1933. Korleis Frau Müller endra seg, korleis gatekampar gjorde livet uuthaldeleg, korleis svolten av og til tok henne, korleis ho røysta meir og meir ytterleggåande.

«Omgrepspoesi»

Då eg skjelvande leverte inn mitt fyrste skriftlege arbeid til Rokkan, sa eg at «dette var mykje journalistikk». Svaret kom med ein gong: «Vi er alle journalistar.» (Far hans, Georg, var i alle høve det nokre månader i 1917, før han var kasta frå redaktørkrakken i Fremover av Tranmæls «nye retnings»-menn.)

Rokkan lét oss leika med hypotesar og omgrep, noko han kalla «omgrepspoesi». Ver dristig når du tenkjer ut hypotesar om årsakstilhøve. Men det kjem eit punkt der du må ta ansvar, argumentera for det du står for, bruke opne kjelder slik at andre kan ta etter det du har gjort, dokumentera.

Intersubjektivitet heiter det, og det er nett det som skil vitskap frå skjønnlitteratur – og journalistikk. Når han bad oss lære av journalistar, meinte Rokkan nok at vi skulle leggje oss etter ein inviterande stil og ikkje halde tilbake litterære verkemiddel. Presisjon og sjargongfri stil – der låg nøkkelen.

Opprør

I mai 1970 stod Yale på hovudet. Dei svarte panterane vart skulda for å ha myrda det dei trudde var ein polititystar. I den vidgjetne rettssaka mot «the Chicago Seven» stod heile omdømet til USAs rettsvesen på spel. Skulle denne rettsfarsen gjenta seg i New Haven?

Det gjekk rykte om at Hells Angels skulle koma frå California og laga kvalm. No skjedde det ikkje, men andre kom for å provosere. Nasjonalgarden rykte inn med 4000 mann. Det såg nifst ut. Fleire college vart plyndra, men ingen menneske vart drepne. Nasjonalgarden i New Haven hadde nok tåregass. Det hadde ikkje politiet ved Kent State dagen etter. I panikk skaut dei ned fire studentar. Gjennom vindaugo på Yale såg vi Nixon tale om innmarsjen i Kambodsja.

Rokkan sa stilt at om amerikanarane hadde skjøna at Vietnam var meir å sjå på som eit klassisk bondeopprør, ikkje som ein titankamp mellom verdskommunismen og «den frie verda», ville mange liv vore spara.

Bernt Hagtvet

Bernt Hagtvet er professor i statsvitskap ved Universitetet i Oslo og Bjørknes Høyskole og fast skribent i Dag og Tid.