Uvissa: «Kvar gong eg ser på nyhenda frå Gaza, lurer eg på korleis det går med dei eg kjenner. Korleis går det med tenåringsjenta Amira, som fortalde meg at katten hennar brukte å gøyme seg under sofaen heilt inn mot veggen når det var bombeåtak?

Korleis går det med Yasmin i Gaza by, som var åtte år då eg møtte henne sist i 2019? Den gongen leidde ho meg smilande inn på rommet sitt for at eg skulle få sjå kosebamsane hennar.

Korleis går det med den faste sjåføren min, ein korpulent brumlebass som køyrde meg trygt gjennom den ville Gaza-trafikken, og som nekta meg å bruke bilbelte fordi det gjekk utover yrkesstoltheita hans?

Korleis går det med mannen som kom på døra mi med vatn, loff og frukt då eg hadde influensa? Og korleis går det med alle andre eg har møtt på reisene mine til Gaza?

Korleis går det med dei palestinske kristne som no har samla seg inne på området til den katolske kyrkja? Kyrkja ligg i gamlebyen i Gaza by, som no er omringa av den israelske hæren. Onsdag denne veka fekk eg snakka med ein av kjenningane mine der for første gong sidan 27. oktober. Mange av innbyggjarane i byen har reist sørover med kvite flagg i hendene, men fleire hundre kristne palestinarar oppheld seg framleis inne på kyrkjeområdet.»

Les også: «Gripen av Gaza»

Velkomen: «Da eg kom til Gaza første gongen i 2009, var eg ganske usikker og vaktsam. Eg var jo vestleg, eg kom frå eit land alliert med USA som støtta Israels krigar mot Gaza. Men eg vart møtt av venlege, gjestfrie folk nesten overalt der eg kom.

Eg gjekk iblant rundt i gatene i Gaza by på eiga hand. Om eg gjekk på kafé, fekk eg sjeldan sitje lenge åleine. Folk kom og inviterte meg til bordet sitt. Når vi ikkje snakka same språk, åt vi berre falafel i lag. Ofte vart eg invitert heim til framande på middag.

Eg hugsar ein fiskar eg snakka med, han sat med rullingsen sin nede ved hamna: ’Hugs å fortelje folk i Noreg at Gaza er smilets og gjestfridomens land’, sa han.

Ein kunne merke at Gaza by var ein gammal handelsstad. Dette var tidlegare eit knutepunkt langs kysten mellom Kairo og Jerusalem. Gaza var ein stad der det alltid var mange reisande. Men slik er det ikkje lenger.»

Ungar i Gaza by. Halve befolkninga i Gaza er barn, og barna blir no hardast råka av krigen.

Foto: Kjetil Lillesæter

Redde ungar: «Fleire familiefedrar eg møtte, fortalde meg om frykta for at dei ikkje skulle klare å verne barna sine om det kom ein ny krig. Om det brått stod israelske soldatar i trappeoppgangen, kva kunne dei gjere? Korleis kunne soldatane skilje mellom sivile og militære når dei kom gjennom gatene?

Mange barn som hugsa den førre bombinga, var livredde når mamma eller pappa skulle gå på marknaden. Dei ville ikkje late foreldra gå, og prøvde å halde dei att. Dei var redde for at foreldra skulle bli drepne av eit luftåtak. Dei vaksne fortalde at dei alltid prøver å halde seg rolege når det var krig. Om barna ser frykt i auga til foreldre, er det ingen trygge personar att. Men også foreldra var redde. Når det var krig og bombene slo ned ein stad i nærleiken, rista husa som i eit jordskjelv. I lufta var det konstant summing av dronar.

Fleire mødrer fortalde at barna ofte tissa på seg om natta, fordi dei var redde for ein ny krig. Det var om nettene bombinga var verst, og det var da barna var reddast. No er det ingen straum i Gaza. Eg kan berre ane kor redde ungane må vere.

I Gaza er det store familiar og store slekter. I dei tidlegare krigane var det vanleg å samle storfamilien på den tryggaste staden folk kunne finne, gjerne ein stad sør i Gaza. Der kunne barna leike med kvarandre. Og dersom nokon av dei vaksne fekk eit samanbrot, ville det vere andre vaksne der. Folk prøvde å unngå at familiane vart sitjande kvar for seg når det var krig. Men krigen no er mykje større enn dei som har vore før. No er det ingen trygge stader.

Når eg har sett ungane i Gaza, har eg ofte tenkt på orda frå Bibelen: ’Alt de gjorde mot eit av desse minste syskena mine, det gjorde de mot meg.’»

Sjukehuset: «Inne på området til Al-Ahli-Arabi-sjukehuset var det ein fin, fredeleg gardsplass. Når eg kom frå støvet, ropa frå pengevekslarane og falafelseljarane og den intense trafikkstøyen ute i byen og inn porten til sjukehuset, kjendest det som å kome til ein edens hage. Der var det fargerike blomar, og eg kunne høyre fuglekvitter. Ofte sat eg på ein benk på gardsplassen og åt lunsjen min. På nokre av turane mine budde eg òg inne på sjukehusområdet.

Alt på første reisa mi til Gaza i 2009 vart eg kjend med Maher Ayyad, som var overlege. Han hadde arbeidd der sidan 1977 og var svært stolt av sjukehuset sitt. Det vart starta av britiske misjonærar i 1882, og var det første sjukehuset i Gaza.

I haust tenkte eg at eg skulle klare å halde denne krigen litt på avstand, for Gaza-krigen i 2014 hadde vore ei stor påkjenning. Men så slo ein rakett ned på gardsplassen ved Al-Ahli-Arabi-sjukehuset 17. oktober, og fleire hundre menneske vart drepne. Det kjendest som eit sår opna seg.

Da eg fekk høyre om åtaket, tenkte eg på alle dei eg kjende ved sjukehuset: Maher, som nett hadde fått huset sitt øydelagd i eit anna bombeåtak. Ambulansesjåføren som eg ofte fekk skyss av. Sjukepleiaren som behandla meg da eg vart matforgifta. Sosialarbeidaren som tok meg med til Khan Yunis, sjukehusdirektøren, dørvakta som sleppte meg inn når eg kom frå oppdrag seint på kvelden. Eg kjende fortviling og redsle, krigen kom så nær. Heldigvis fekk eg vite at dei eg kjende, hadde klart seg. Ingen vart drepne inne på sjukehuset. Men fleire hundre flyktningar frå Nord-Gaza mista livet ute på gardsplassen.

Etter eksplosjonen har Israel skulda på Islamsk jihad for å ha sendt raketten, medan Hamas skuldar på Israel. Eg veit ikkje kva som er sant, og eg trur uansett ikkje at nokon ønskte å råke sjukehuset med vilje, eg trur det var ein feil. Slike feil skjer i krig. Og eg går med hjartet i halsen og tenkjer på dei eg kjenner.»

I mørke. «I Gaza måtte eg alltid passe på å ha med meg ei hovudlykt med friske batteri. Straumen kunne brått bli borte. Det vanlege var at elektrisiteten var på i åtte timar og av i åtte timar, og folk måtte planleggje matlaging og klesvask ut frå dette. Iblant var det verre, da var det straum i berre fire timar.

Da eg kom til Gaza første gongen, tenkte eg at nokre timar utan straum for dagen ikkje høyrdest så ille ut. Men for folk i Gaza var ikkje dette nokon hyttetur eller unnatakstilstand, det var normaltilstanden. På sommaren vart det glovarmt utan air conditioning, på vinteren vart det rått i heimane utan oppvarming. Legar eg møtte, fortalde at dei var livredde for at straumen skulle gå medan dei opererte. Om straumen vart kutta, kunne det ta nokre sekund før aggregatet kom i gang. Sjukehus, litt større bedrifter og velståande folk i Gaza hadde aggregat som kunne gje dei straum, men kostnadene var store.

No er det mykje verre enn da eg var der. Straumen er borte heile tida, og det er ikkje drivstoff å få kjøpt. No er det berre bomber som lyser i Gaza.»

Hamas: «Eg unngjekk kontakt med Hamas-folk medan eg var i Gaza, og oppsøkte aldri styresmaktene der. Difor drog eg heller ikkje på arrangement der Hamas-folk truleg ville vere til stades, som opninga av nye idrettshallar eller store konsertar. Eg visste sjølvsagt at Hamas hadde stått bak ei rekkje terroråtak i Israel. Det var ein av grunnane til at eg ikkje ville ha med dei å gjere. Eg var ikkje oppteken av Hamas, men av sivilbefolkninga i Gaza.

Den væpna fløya til Hamas, Al Qassam-brigadane, såg eg ikkje i bybiletet. Berre éin gong, da eg skulle til ein fest ved stranda, såg eg to slike krigarar kome gåande med maskingevær og finlandshetter langs stranda. ’Eg kallar dei for maskinene’, sa kjenningen min. Al Qassam-brigadane opererer helst i nattemørkeret, sidan dei kan bli råka av israelske åtak i dagslys. Det du ser i gata, er trafikkpoliti og vakter som arbeider for Hamas. Dei er i teneste for styresmaktene, og Hamas driv jo heile statsapparatet på Gaza.

Gaza er ikkje som Iran. Det går ikkje moralpoliti rundt i gatene og trakasserer kvinner som ikkje har dekt til håret. Offisielt har ikkje Hamas noko påbod om hijab. Men det var færre kvinner utan hijab i 2019 enn det var i 2009, og det hadde blitt fleire heilt tilslørte.

Folk fortalde meg at det palestinske parlamentsvalet i 2006 var eit protestval mot PLO. Alle såg at PLO-folka køyrde i dyre bilar og budde i fine hus. Hamas dreiv barnehagar, sosiale tenester og delte ut mat til enkjene etter menn som var drepne av den israelske hæren. Difor vann Hamas.»

Familien i Jabalia: «I krig blir dei mest sårbare råka hardast. I Jabalia heilt nord på Gaza-stripa vart eg kjend med ein fattig familie med sju barn, og fire av dei var multifunksjonshemma. Eg besøkte familien fleire gonger. Dei funksjonshemma ungane kunne ikkje gå, dei kunne berre kravle rundt på bakken, og mora måtte skifte bleie på dei mange gonger for dagen. Ho måtte vaske bleiene for hand. Faren hadde ikkje arbeid etter at grensa til Israel vart stengd, og dei måtte klare seg på 1600 kroner i månaden.

Denne familien budde i eitt av områda som Israel sa at sivile måtte flykte frå i haust. Det var der bakkeinvasjonen ville kome. Men eg anar ikkje korleis denne familien skulle kome seg til det sørlege Gaza. Dei hadde ikkje bil, og det var ingen trygge humanitære korridorar mot sør. Og når straumen vart borte og vatnet vart avstengd, korleis skulle dei klare seg i Jabalia? Livsviktige medisinar til ungane kan dei truleg sjå langt etter.

Eg veit ingenting om korleis det har gått med denne familien sidan krigen tok til. Telefonen deira er død.»

Sjømat. «Gaza by har si eiga fiskarhamn. I fire–fem-tida på morgonen kom fiskebåtane inn frå havet. Fiske har vore veldig viktig i Gaza, og da eg var der sist, var det framleis kring registrerte 4000 fiskarar att. Fangstane er mest sardinar, reker, krabbe og calamari (blekksprut). Fiskarane nytta garn og not. Når dei ikkje var på sjøen, sat dei og bøtte på garna sine heile tida, det var for dyrt å kjøpe nytt. Dei tente berre kring 80-90 kroner dagen, vart eg fortald.

Fiskarane måtte halde seg ganske nær land. Det var israelarane som avgjorde kor langt ut dei kunne dra. I Oslo-avtalen heitte det at dei kunne gå 20 nautiske mil frå kysten, men ofte fekk dei berre dra tre nautiske mil ut. Gjekk dei lenger, måtte dei rekne med at israelske militærfarty ville skyte på dei.

Før vart det eksportert mykje sjømat frå Gaza, og fiskarane kunne levere fangst i Israel, men det var det jo slutt på. Sjømat var ettertrakta og prisane høge. Sardinar var det einaste folk flest hadde råd til.

Det har blitt sagt at Gaza hadde Midtaustens beste sjømat. Kokekunsten der er ei blanding av gresk og ottomansk. Nede ved hamna låg det tre–fire gode fiskerestaurantar, og den beste heitte Salaam – fred. Namnet kjendest litt ironisk. Eg åt der i blant, og maten var svært god, mykje betre enn på dei beste fiskerestaurantane i Ålesund. Det var mest folk frå bistandsorganisasjonar og nokre velståande Gaza-borgarar som gjekk der. Dei fleste hadde ikkje råd til å ete på ei slik stad. I 2019 var arbeidsløysa på 50 prosent.»

Gardsplassen utanfor al-Ahli-Arabi-sjukehuset var ein fredeleg oase i den bråkete Gaza by. 17. oktober vart fleire hundre menneske drepne da ein rakett slo ned på plassen.

Foto: Kjetil Lillesæter

Blomane. «Lenge var Gaza ein stor blomeprodusent. Nord for Gaza by, der det er mykje landbruksjord, var det kring femti bruk som dyrka roser og andre blomar for eksport, og mykje gjekk til Europa. Tulipanar frå Gaza vart til og med sende til Nederland. Blomane vart sende via Tel Aviv og vidare med fly, men blokaden frå 2007 sette ein stoppar for det aller meste av eksporten. Da eg var i Gaza, var det berre fire blomeprodusentar att på heile landstripa. No sel dei nesten berre til heimemarknaden. Folk i Gaza likar å pynte med blomar, du får kjøpt dei på nesten kvart hjørne i byane. Til bryllaupa kjøpte folk store, fargerike blomeoppsatsar.

Også til jul vart det pynta i Gaza. Eg var der i jula 2016, og i butikkvindauga var det nissar og juletre.»

Frykt. «Det var ikkje krig medan eg var i Gaza. Hadde det vore krig, ville eg ikkje ha sloppe inn. Men sjølv om det var våpenstillstand, kjende eg på redsla ved å vere der. Eg kunne merke det på foten som iblant byrja å riste. Eg kjederøykte medan eg var der, og skvatt til om eg høyrde smellet frå ei eksospotte. Eg hadde lyst på alkohol for å roe nervane, men det var ikkje å få tak i. Hamas har forbydd alkoholsal i Gaza.

Eg kunne òg kjenne på klaustrofobien. Det er berre fire mil frå nord til sør i Gaza. Det er ikkje lenger enn frå Oslo sentrum til Drammen. Somme dagar var grenseovergangen til Israel stengd, men eg visste at han snart ville opne att, og som utlending kunne eg ta passet mitt og reise ut. For dei andre 2,2 millionane menneske var det ikkje slik. Dei fleste har ikkje vore utanfor Gaza dei siste 17 åra, og dei yngre har aldri vore utanfor den vesle stripa. Svært få kan reise for å besøkje slekta si på Vestbreidda eller i Israel.»

Den gamle kyrkja: «Kristendomen er svært gammal i Gaza. Alt på 200-talet byrja dei såkalla ørkenfedrane å slå seg ned i holer nær Gaza by. Dei hjelpte dei fattigaste av dei fattige. Seinare vart det reist ei rekkje kloster i området. Mellom Sinai-ørkenen og Ashkelon i dagens Israel skal det ha vore 15 kloster, der pilgrimar på reise frå Egypt til Jerusalem kunne få husly. I 425 stod ei gresk-ortodoks kyrkje ferdig i Gaza, og byen vart eit kristent læringssenter.

Sankt Porfyrios-kyrkja som står på same staden no, i gamlebyen i Gaza, er frå 1100-talet. Når du kjem inn frå gardsplassen, må du først gå ned ei trapp. Sjølve kyrkjerommet er under bakken, medan galleriet er på bakkenivå. I den store kvelvingen i taket er det ein fantastisk mosaikk i duse, blå fargar.

Det var ei sterk oppleving å vere i denne kyrkja. Ho fortel om eit svært lang, kontinuerleg kristent nærvær der, ein 1600 år lang, ubroten tradisjon for dei gresk-ortodokse kristne. Naturleg nok er dei palestinske kristne veldig stolte av kyrkja og historia si. Somme sa: «Vi var her lenge før islam. Vi er Gazas urfolk.» Når eg var på messe der, fekk eg kjensle av vere blant dei siste kristne i Gaza. Da eg var der i 2019, hadde det alt vore tre krigar mellom Israel og Hamas. Da var det berre kring 1000 palestinske kristne att i Gaza. Tidleg på 2000-talet var det over 3300.

19. oktober slo ein israelsk rakett ned på gardsplassen til Sankt Porfyrios-kyrkja. Sjølve kyrkja vart ikkje råka, men kyrkjelydsalen fall saman og minst 16 menneske vart drepne. Raketten kom frå eit F-16-fly, og den israelske hæren sa at meininga var å råke ein Hamas-kommandopost. Eg har vore i denne salen mange gonger, og feira jul der eit år. Folk trudde dei var trygge i kyrkjelydsalen, men det var dei ikkje. No har mange av dei kristne i Gaza søkt tilflukt i den katolske kyrkja i gamlebyen, dei trur den er tryggare.

Eg håpar Sankt Porfyrios-kyrkja framleis står når denne krigen er over. Men eg er stygt redd dette uansett blir slutten på det kristne nærværet i Gaza. Kanskje er det ein og annan Gaza-patriot som blir att. Eg kjenner eit par kristne som heller vil døy enn å forlate Gaza. Men krigen er så intens no, og øydeleggingane er så store. Truleg vil nesten alle som kan, kome seg ut, til Vestbreidda eller til andre land. Dei kristne i Gaza har jamt over meir utdanning enn folk flest. Dei er meir velståande og har fleire kontaktar i utlandet, og større sjansar til å kome seg vekk.»

Vald avlar vald. «Da eg fekk høyre om massakrane Hamas stod bak i Israel 7. oktober, var det eit sjokk. Det var så mange uskuldige menneske som mista livet. Truleg er bombinga av Gaza no det Hamas kalkulerte med da dei gjekk til åtak på Israel, men eg har ikkje nok kunnskap om Hamas til å slå det fast. Eg er ingen militærekspert. Det er sivilbefolkninga i Gaza eg kan mykje om.

For Israel var det som skjedde eit kollektivt traume. Etter eit slikt sjokk, når så mange landsmenn har blitt drepne på bestialsk vis, ligg hemntanken nær, saman med ønsket om å forsvare seg. Eg veit ikkje kor dette skal ende for Gaza. Men den byen eg kjende, er borte. Og det som skjer no, er eit krondøme på at vald avlar vald. Sjølv om Israel skulle klare å knuse Hamas, kjem det til å kome mange hemnlystne rekruttar til ekstreme, valdelege islamistgrupper etter dette. Det var òg i flyktningleirane etter dei tidlegare krigane i Palestina at islamistgrupper som Hamas voks fram. Kanskje den israelske hæren kan utrydde Hamas. Men du kan ikkje utrydde bitterheita og hatet etter at så mange er drepne.»

Fortalt av Kjetil Lillesæter til Per Anders Todal.