Kommentar
Den kommunale skrustikka
Korleis kan eit land så rikt få slike fattige kommunar?
Teikning: May Linn Clement
Om du ser på utviklinga til oljefondet eller på den svulmande private velstanden mange stader i Noreg, kan det verke som vi lever i eit svært rikt land. Men rundt i Kommune-Noreg lyser stadig fleire raude lamper. 58 prosent av dei norske kommunane gjekk i minus i fjor. Talet på underskotskommunar er firedobla på berre to år. Vi må 40 år attende i tid for å finne ein like alvorleg situasjon for kommunane, hevda Kommunesektorens organisasjon (KS) i fjor.
I statsbudsjettet foreslår regjeringa ein realvekst på litt over fire milliardar kroner i dei frie inntektene til kommunesektoren neste år. Det er ikkje i nærleiken av å dekke behova, og talet blir mykje høgare før budsjettforhandlingane er over. Støttepartia til regjeringa står i kø for å plusse på overføringane, og også partia på høgresida vil no gje meir til kommunane. Men korleis kom rike Noreg opp i dette uføret?
Dei akutte årsakene til krisa er lette å finne. Prisveksten, lønsveksten og renteauken i kjølvatnet av pandemien slo hardt inn i kommuneøkonomien. At dei frie inntektene vart auka, hjelpte berre litt, for kostnadsveksten var større. Og det gjekk fort: Frå 2021 til 2023 krympa kjøpekrafta til dei frie inntektene med 17 milliardar kroner. I eit par år klarte mange av kommunane seg brukbart takk vere høgare skatteinngang enn venta. Men i fjor fall også desse inntektene, og krisa var eit faktum.
Luksusfella
Har så norske kommunar levd over evne og sølt bort pengar på tull? Ein del av dei har saktens det, ja. Kommunane er styrte av menneske, og somme menneske bygger dessverre altfor dyre kulturhus eller idrettsanlegg som dei ikkje har råd til å drifte. Ein del kommunar har utan tvil gått i luksusfella og teke opp for store lån i gode tider. Men det er ikkje menneskeleg svikt som er hovudproblemet her. Det er lite truleg at 58 prosent av kommunane er vanstyrte. Og sjølv om det alltid er mogleg å spare nokre kroner gjennom effektivisering, også i kommunane, står dei no overfor utfordringar ein ikkje kan løyse ved å jobbe smartare. På sjukeheimane, i barnehagane og i skulen er det heller ikkje lett å effektivisere utan at det går på kvaliteten laus, for der er det menneska som er sjølve kvaliteten.
Den største utfordringa for kommunane er velkjend: Eldrebølga kjem. I 2027 får Noreg for første gong fleire pensjonistar enn innbyggarar under 18 år. Innan 2040 kjem talet på nordmenn over 80 til å doble seg, og etterspurnaden etter helse- og omsorgstenester kjem til å auke enormt. Alt i dag er det eit strev med å rekruttere nok helsepersonell. Somme distriktskommunar betaler dyrt for å flyge inn sjukepleiarar og legar i ein såkalla nordsjøturnus, som om kommunane var plattformer i havet.
Digital tilgang – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
