Plast

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Ein del av oss som voks opp i 1970-åra, har hatt ting å undra seg over i det siste. Når var det plast vart eit så stort problem? Seinast denne veka heldt Audun Lysbakken ein stor pressekonferanse, der fortalde han at «plastprodusentane må haldast ansvarlege for det dei gjer». Men Lysbakken er på ingen måte åleine, stort sett alle som kan krabbe og gå i Høgre, til dømes, har vore rundt på strender og elvekantar for å rydda plast. Den som likevel har snakka mest om plast, er Stefan Heggelund. Han har nytta mykje av vårsesjonen på å krangla med Miljøpartiet Dei Grøne om kven som vil gjera mest for å få bort plast frå stortingskantina. Plast har vorte hovudfienden til Høgre.

Og ja, plast i havet er eit problem, det er det ingen tvil om. Men eit generelt åtak på plast i butikkar, på kafear og i arbeidslivet er ikkje ein god idé. Så underleg det enn kan høyrast ut, er ikkje plast i stortingskantina ei ulempe. Stort sett alt av plast i Noreg har ein nyttefunksjon. Fyrst som isolasjon, så som energi. Plast har ein verdi, og verdiar er vi svært gode til å nytta i Noreg.

Dei som hugsar 1970-talet, hugsar òg kor vonlaust mykje bos det var overalt i naturen. Det var bilvrak, boksar og plast overalt. Men så tok politikarane grep. Dei byrja å samla inn det meste av boset. Tok du ein biltur i 1970-åra, såg du søppel etter alle vegkantar, no er så godt som alt borte. Men kvifor snakkar vi no så mykje om plast og bos? Jau, mellom anna av di bos er laga av noko, plast er til dømes laga av olje, og oljebruk genererer CO2-utslepp. Men kor store mengder CO2 snakkar vi om? Det har Statistisk sentralbyrå (SSB) rekna ut. Bos i seg sjølv genererer 1 – éin – prosent av dei samla norske utsleppa av skadelege gifter og klimagassar. Tak til dømes papir: Alt det papiret norske hushald nyttar i dag – aviser, skrivarpapir, bøker – utgjer berre 0,1 prosent av dei totale CO2-utsleppa til norske hushald. Dette skreiv elles underskrivne om i 2011, og dei som har godt minne, kan altså ignorera denne teksta.

Ikkje samla oversyn

Ingen i Noreg har eit samla oversyn over kor mykje vi nyttar på resirkulering, på sorteringsmaskiner, på å byggja metangassgeneratorar, på å frakta søppel til Europa og Kina – men vi kan trygt gå ut frå at det er mange milliardar. Om vi i ei perfekt verd fekk resirkulert alt som var mogeleg å resirkulera, altså nytta avfallet til å laga nye ting, omdana mat og organisk materiale til gjødsel og metangass, ja, så ville dei samla CO2-utsleppa truleg berre gå ned med nokre få promille. Det er elles ikkje mogeleg å resirkulera alt.

Hovudprinsippet bak all regulering og skattlegging er at ulike tiltak og ulike typar skatte- og avgiftspålegg bør gjennomførast slik at dei skader den samla økonomien minst mogeleg. For miljøpolitikken tyder det til dømes at forbruk bør skattast høgt og arbeid lågt. Reguleringstiltak bør fyrst setjast inn der dei kostar minst og har størst positiv effekt.

Eit godt døme på ein effektiv politikk er den som produsentar av miljøgifter har møtt dei seinaste tjue åra. Som forskingsleiar Annegrete Bruvoll og fyrstekonsulent Sana Hasane frå SSB i 2010 viste i artikkelen «Hvorfor plastgjenvinning?» i Samfunnsøkonomen, har utsleppa av langt dei fleste miljøgiftene gått ned med over 90 prosent sidan byrjinga av 1990-åra, og det til ein svært låg kostnad.

Ned med 78 prosent

CO2-utgjer rett nok eit unnatak her, men om vi ser isolert på forbrenningsomnar for søppel, så har det sidan 1990 vore ein nedgang i utsleppa frå desse på heile 78 prosent. I dag slepper slike hypereffektive omnar ut 0,3 prosent av dei samla norske utsleppa av karbondioksid.

Dei samla utsleppa av dioksin frå boshandsaming, som før var eit stort ureiningsproblem, har gått ned med heile 98 prosent. Utsleppa av bly har gått ned med 99 prosent, partiklar med 98 prosent. Dette har i liten grad skjedd av di bosselskapa har fått eigne reguleringar, men av di norsk næringsliv har vorte pålagt generelle reguleringar. Utslepp er utslepp, same kvar dei kjem frå.

Konklusjonen frå Bruvoll og Hasane er klar: «Reduksjonen som eventuelt kan oppnås i forbindelse med avfallsbehandling, kan høyst sannsynlig gjennomføres relativt billigere innenfor de øvrige 99 prosent av utslippene. Man bør stramme til den generelle politikken om reduserte utslipp er en overordnet politisk målsetning.»

Plast

Eit anna vanleg argument er at om vi brukar opp att ting, så slepper vi ut mindre av farlege ting. På ein del område er dette rett, men alt i dag har vi gode ordningar på ein del av desse felta. Aluminium, bilar og ein del elektroniske produkt, til dømes, vert i høg grad leverte inn og er svært lønsame å attvinna. Dette kostar forbrukaren lite eller ingenting. Vi kjøper øl og leverer ølboksen attende til butikken. Nær hundre prosent av dei boksane det i dag er pant på, kjem attende i næringskjeda. Forbrukarane betaler ingenting medan dei som lagar nye produkt, tener gode pengar.

Men slik er det ikkje for dei fleste andre produkt. I dag må vi som bur i Oslo, samla plast i ein eigen pose, som på si side fører til mykje høgre renovasjonsavgift. Plast vert laga av olje, og både oljesektoren og plastproduksjonsselskapa slepper ut miljøgifter. Men båe desse sektorane betaler i dag store avgifter for å sleppa ut desse miljøgiftene, noko som har ført til ein dramatisk reduksjon i utsleppa. Om vi vil ha ein vidare reduksjon av desse utsleppa, har vi altså verkemiddelet på plass: å auka avgiftene endå meir. Alt i dag betaler til dømes oljesektoren nær 75 prosent meir for sine CO2-utslepp enn det andre sektorar gjer. Men i staden nyttar vi store summar på plastattbruk, som ikkje er ein særleg vitug metode for å få ned utsleppa, og som ikkje gjev incitament til å redusera plastbruken: «Vi konkluderer med at det ikke finnes rasjonell begrunnelse for å bruke økt gjenvinning av plast som virkemiddel for å redusere utslippene i oljesektoren eller utslipp fra produksjon av plastprodukter», skriv SSB-forskarane.

Mindre olje?

Fører så attbruk av plast til at vi tek opp mindre olje? Det vi kan seia sikkert, er at oljen kjem til å verta oppbruka, noko som igjen vil seia at om vi ikkje finn trygge måtar å lagra CO2-på, kan vi i høgda berre utsetja CO2-utsleppa – om vi då ikkje brått finn andre kostnadseffektive energiformer. I ein marknadssituasjon der det ikkje finst gode alternativ til olje, vil dessutan redusert bruk av olje til plast føra til at oljeprisen går ned, og dimed gje opning for auka bruk. Attbruk av plast kunne rett nok ha hatt ein funksjon om Noreg eller verda hadde eit overordna mål om å redusera utvinningstakta av olje. Men korkje verda eller Noreg har ein slik politikk. I Noreg produserer vi for harde livet, og det samstundes som vi pålegg forbrukarane å betala for attvinning av plast.

I Noreg svarar den samla årlege bruken av plast til 0,3 prosent av alle uttak på norsk sokkel. Det er uråd å attvinna all plast, i 2006 tilsvara den attvunne plasten 3 1/2 time med oljeproduksjon, eller 0,04 prosent av det norske oljeuttaket. Så jamvel om det var mogeleg å vinna att all denne plasten, ville effekten vera uviktig. På verdsbasis svarar oljebruken av plast til maksimalt 4 prosent av samla oljeproduksjon, men effekten av attvinning kan aldri verta meir enn promillar. Liknande reknestykke som for plast kan ein gjera for mat: Vi lagar metan av maten, men den hadde kome ut same kva. Produksjonen av metangass frå mat er elles svært dyr og må subsidierast kraftig.

Men kva skjer konkret med den plasten som Heggelund vil ha bort frå stortingskantina? Litt ulike ting. Ein del av den mjuke plasten går til attvinning. Det er som sagt i grunnen ikkje nokon god idé. Når vi attvinn, forsvinn ein del av energien, i tillegg må vi nytta energi på sjølve omdaninga. Grovt rekna nyttar vi halvparten av energien som er i den opphavlege plasten, når vi skal laga ny plast av gamal plast. Og til alle dei som vil erstatta plastposar med papir: Det er verkeleg ein dårleg idé, sidan vi nyttar langt meir energi på å laga papir av tre enn på å laga plast av olje.

Det meste av norsk plast går ikkje til attvinning, og det skal vi vera glade for. Det meste av norsk plast, ja, truleg all plasten i stortingskantina, sidan den vert samla inn i Oslo, vert brent. Om Heggelund tek seg ein tur opp på Klemetsrud, vil han sikkert få seg ei omvising. Der vil han sjå at plasten som vert brent, vert nytta til å laga energi. Kva vil skje om Stortinget og nordmenn generelt nyttar mindre plast? Jau, då må Klemetsrud og andre fjernvarmeanlegg erstatta den manglande plasten med noko. Og dette noko er olje. Di mindre plast bosselskapa får, di meir olje må dei nytta.

Plast minskar forbruk

Plast har altså stor nytte når vi skal laga straum og energi. Om noko fører faktisk plast til at vi reduserer forbruket vårt. Mat som er pakka inn i plast, held seg mykje lenger enn mat som ikkje er pakka inn plast. Plast fører altså til at vi kan produsera mindre mat, og matlaging er noko av det mest CO2-intensive som finst. Plast er også eit særs effektivt isolasjonsmiddel. Takka vere plast nyttar moderne hus mykje mindre energi enn eldre hus.

Dette tyder ikkje at plast er ufarleg, men eit generelt åtak på plast er kontraproduktivt om ein tenkjer miljøvern og klima. Om ein vil at fiskenæringa skal slutta å kasta plast i havet, som er eit miljøproblem, bør ein gje store bøter for kasting og kanskje gje pant på plast som vert levert inn. Og nei, sjølv om plast er eit lite problem i fastlandsnoreg – Folkehelseinstituttet fann til dømes null mikroplast i norsk drikkevatn nyleg – så er plast eit stort problem i den tredje verda. Fattige land har ikkje råd til å byggja ut forbrenningsanlegg med energiattvinning. Så om Heggelund og andre vil gjera noko med plastproblemet, bør dei ikkje byrja i stortingskantina, men heller sjå på utviklingsbudsjettet og kva Noreg kan gjera i andre land slik at dei sluttar å kasta ei vare som har høg verdi.