Sansane

Lars S. Vikør

I språkspalta si i Dag og Tid nr. 15 tar Kristin Fridtun for seg omgrepet lukt. Dette emnet har vorte meir omsnakka og omskrive etter covidpandemien, også i Dag og Tid, sist i ein artikkel av Niels Christian Stenklev i nr. 14. Det er jamvel komme ut ei særskild bok om luktesansen i 2022, skriven av Margit Walsø. Fridtun avgrensar seg til dei språklege sidene ved ordet lukt, men det kan seiast meir om det. Eg går litt vidare i dette sporet her; det er ikkje minst interessant å sjå språkbruken om luktesansen i samanheng med det vi kan kalle sansespråket meir allment.

Som Fridtun skriv, er lukt same ordet som luft. Det kjem frå lågtysk og nederlandsk, der ordet for luft er lucht. Verbet lukta finst i sein gammalnorsk, og i mange norske målføre, særleg på Vestlandet med Bergen som sentrum, er lukt og lukte nytta i tydingane luft og lufte. Egil Pettersen gav i 1991 ut Bergensordboken, og der har han mange døme på dette: «Så får vi skrike, så lenge naturen gjer oss lokt i lungene.» «E’kje lerken en fuggel så flyger høgt oppi lokten, å slår triller?»

I Gudbrandsdalen, på Hedmarka og i andre innlandsområde er derimot luft og lufte nytta i tydingane lukt og lukte; såleis skriv Prøysen: «je er så svett så det lufte steikt flæsk.»

Fridtun går inn på bruken av verbet lukte, men det kan gjerast meir systematisk. Dette verbet har ei dobbelttyding. Det tyder både ‘gi frå seg lukt’ (Rosene luktar herleg!) og ‘kjenne lukt’ (Eg lukta røyk der inne). Det blir like eins som med smak: Maten smaker godt vs. Eg vil gjerne smake.

Ser ein dette i samanheng med andre sanseverb, kan ein sjå ei «rangordning» mellom sansane i vår vanlege måte å tenke på. Eg trur det er ei ganske universell oppfatning hos oss alle at synet er den viktigaste sansen, sjølve «hovudsansen». Attmed, eller rett bak, kjem høyrsla, ein «hovudsans» nr. 2. Dei tre andre sansane – lukt, smak og kjensle – vil bli gruppert bak desse to. Rekkefølgja dei imellom kan kanskje skifte, jf. tittelen Din femte sans på Margit Walsø si bok om luktesansen. Det kan antyde at kjenslesansen også har status som ein slags «hovudsans», kanskje på tredjeplass? Eit viktig signal om denne rangordninga er det faktumet at orda blind og dauv/døv (i talemålet ofte dauvhøyrt for å unngå samanblanding med daud/død) er svært vanlege i språket, mens det ikkje finst tilsvarande ord for dei som manglar luktesans. (Eg er sjølv ein av dei, men det hindrar ikkje at ein kan tileigne seg språkbruken kring sansen ut frå det ein høyrer rundt seg.)

Men vi kan òg sjå teikn på denne rangordninga i dei ulike måtane vi bruker sanseverba på.

Alle sanseverb involverer to «partar», som vi kan kalle «sansaren» og «sansingskjelda», og ved lukte og smake kan altså begge «partane» vere subjekt. Ved dei to «hovudsansane» er dette annleis: sjå tyder berre det å registrere synsinntrykk med auga, her kan altså berre sansaren vere subjekt: Eg såg eit fint hus. Det å avgi synsinntrykk må uttrykkast ved å føye til partikkelen ut: Huset ser flott ut.

Noko liknande har vi ved høyre og kjenne. Begge desse verba kan berre ha sansaren som subjekt: Eg høyrer du seier det. Eg kjenner at det blir kaldt. Skal sansingskjelda, ofte representert av eit det, vere subjekt, må ein føye til endinga -st: Det du seier, høyrest fornuftig. Det kjennest kaldt her inne. Ofte blir da tillegget ut føydd til etter mønster av sjå ut: høyrast ut, kjennast ut. Det er ein av gjengangarane i diskusjonar om «godt språk» i norsk om denne konstruksjonen kan godtakast. Det tar eg ikkje standpunkt til her, men ein kan merke seg at ved lukte og smake er denne konstruksjonen med ut umogleg.

Sanseverba lukte og smake har altså eit mindre presist regelsystem enn sjå og høyre, i og med at sansaren og sansingskjelda kan vere subjekt for den same verbforma, som dermed får ei dobbelttyding. Dette regelsystemet kan da tolkast som eit teikn på at lukt og smak er meir perifere sansar i omgrepsverda til folk enn syn og høyrsle.

Lars S. Vikør er professor emeritus i nordisk språkvitskap ved Universitetet i Oslo.