Sakprosa

Hans-
Magnus
Ystgaard:

Den tause sønnen

Og samtaler som kunne vært

Spartacus

I seinare år har det kome fleire gode bøker om foreldre som får barn med ulike slag diagnosar. Skjønnlitterære forfattarar som Lars Amund Vaage og Olaug Nilssen trer ut av fiksjonen og fortel ei historie meir direkte, og resultatet har vore både litterært vellukka og menneskeleg sterkt. Det er denne rekka Hans-Magnus Ystgaard skriv seg inn i. Han er bonde, historikar og forfattar av fleire drama og filmmanus. Om vi held fast på samanlikninga med dei to andre, så representerer han ein eldre generasjon. Ystgaard er fødd i 1941, Vaage i 1952 og Nilssen i 1977. Når Den tause sønnen endar, er son hans midt i 50-åra.

Ystgaards bok er prega av dette lange tilbakeblikket. Han nærmar seg 80, og boka munnar ut i ein ottefull tanke om at sonen ikkje vil ha foreldra kring seg når hans tid ein gong er ute. Medan Nilssen skriv nokså direkte ut frå striden ho står midt i, er det meir av ro og resignasjon hos Ystgaard; han er rett og slett i ein annan livsfase.

Velferdsstaten

Det lange perspektivet gjer at boka også blir ei historie om den norske velferdsstaten. Ystgaard minner om kor kort tid det er sidan menneske med utviklingshemming vart omtala som «idiot», eit omgrep som vart skifta ut med «åndssvak», som også er ute av bruk no. Ystgaard minner oss i tillegg om Arne Skouens kraftfulle oppgjer med dei store institusjonane, som han omtala med uttrykk som «vitskapleg tortur».

Forklaringa på den omfattande maktbruken var enkel: Det var ofte opp mot 20 på ein sovesal, og det var lite personale. Son til Ystgaard budde heime til han var 28 år, trass i at han var så å seie språklaus og hadde nokre fysiske vanskar (på grunn av hjerneskade og cerebral parese). Faren skriv innsiktsfullt om korleis dei greier å forstå sonen utan stor bruk av språk.

Han skriv også nyansert om hjelpeapparatet. Det er rørande å lesa om den gode læraren Jorunn som tok hand om ei lita klasse med spesielle behov. Men det er også døme på uforstand og byråkratiske forseinkingar.

Fundamental kjærleik

I eit avsnitt skriv Ystgaard om eit ustyrleg raseri som stundom kom over han. I dei verste tilfella kunne det også gå utover sonen, men helst gjekk det ut over uforstandige behandlarar. Dette avsnittet verkar på ein måte forbausande, for det som framfor alt kjenneteiknar denne teksten, er ro, refleksjon, undring og tilbakeblikk. Og under det heile ein fundamental kjærleik til det eldste barnet, som gradvis la for dagen manglande utvikling både i motorikk, språk og kommunikasjon.

Ystgaard fortel om svært smertefulle val foreldra måtte gjera, som å flytta sonen heimanfrå til ein fast bustad med profesjonelle hjelparar. Det trongst drygt åtte stillingar for gje dette tilbodet. Det kastar eit visst lys over kor stor innsats foreldra gjorde gjennom åra før, sjølv om det var hjelp både med skule og trening. Dei var begge i arbeid.

Boka er ikkje eit rasande åtak på systemet, sjølv om Ystgaard har mange ting å seia om det også. Det er ei forteljing om korleis foreldre og søsken lever saman med ein son og bror som ikkje seier noko. Her og der har Ystgaard dikta opp dialogar dei kunne hatt, men han brukar dette grepet svært varsamt.

Framfor alt er det ei kjærleikserklæring til sonen.

Djup innsikt

Boka har ingen spesiell adressat, men eg vil tru at familiar i liknande situasjonar som Ystgaard vil ha glede av henne. I tillegg må ho lesast av alle som arbeider profesjonelt med born og ungdom som treng særleg omsorg. For boka rommar djup innsikt i korleis ein familie opplever ein slik situasjon.

Det er lenge sidan ei bok har gripe meg så sterkt som denne. Ikkje ved å ropa høgt, men tvert om ved å tala stillferdig om eit sterkt tema.

Ei lita sak til slutt: Hans-Magnus Ystgaard skriv ein interessant variant av radikalt bokmål, med gjennomført hokjønn og a-endingar, diftongar alle stader det er mogeleg, og til og med nynorskformer som «vart». Det er nesten berre «jeg» og «ikke» som skil det frå nynorsk. Det var artig å lesa.

Jan Inge Sørbø

Jan Inge Sørbø er professor ved Høgskulen i Volda og fast skribent i Dag og Tid.