Den Nationale Scene, Teaterkjelleren

Arthur Miller:

En handelsreisendes død

Omsett av: Bjørn Alex Herrman
Regi: Terje Skonseng Naudeer
Scenografi: Åse Hegrenes

Det er 15 år sidan sist Den Nationale Scene sette opp denne over sytti år gamle amerikanske klassikaren. I ny omsetjing av Bjørn Alex Herrman syner stykket seg stadig like slitesterkt, sjølv om mange av dei kulturelle referansane høyrer ei anna tid til – og sjølv om denne oppsetjinga ikkje er heilt på nivå med 2008-utgåva. Men kapitalismen lever framleis, det same gjer den amerikanske draumen. Og båe er like problematiske.

Dette er historia om den vesle mannen, Willy Loman (Jon Ketil Johnsen), som eit ørlite hjul i kapitalismens enorme maskineri. Mannen som er så fanga i draumen om suksess = mykje pengar og å vere godt likt, at han i stadig større grad vev livet sitt inn i illusjonar og ikkje ser kva for ein fiasko han er.

Også som far for dei to sønene Biff (Jonatan Filip) og Happy (Kristian Berg Jåtten), som han blindt har fôra med desse øydeleggjande ideala. Og med mor Linda (Kjersti Elvik), som både ser og ikkje vil sjå, men ukritisk forgudar mannen sin. Berre Biff, som tidleg opplever eit svik og illusjonsbrot, er klar til å møte røyndommen. Men kanskje er det for seint for 34-åringen.

Ei livsløgn

Steg for steg tvingar røyndommen seg på dei, i form av ei verd dei ikkje kjenner eller vil kjenne, sjølv om det tek tid for pater familias, og yngstesonen aldri når dit. Willy og gutane har bygd livet på ei livsløgn, til liks med Hjalmar Ekdal hos Ibsen, som Miller beundra sterkt. Det er nettopp tapet av livsløgna som fører til farens sjølvmord. Då blir det berre bittert ironisk at siste avdraget på huslånet er betalt og gir ekteparet ein ny «fridom» – symbolsk nok den dagen familiefaren blir boren til grava.

En handelsreisendes død er ei sterk blanding av patos og satire. Willy Loman har ikkje fallhøgd til å vere ein tragisk helt. Han manglar sjølvinnsikt, alt han har å miste, er illusjonane sine. Han kan påkalle medynk, men ikkje stort meir. Det får Jon Ketil Johnsen nyansert fram i tolkinga si.

Mykje går tilsynelatande føre seg inne i hovudet på Willy Loman, originaltittelen på stykket var «The Inside of His Head». Sjølv om dramaet kan sjå ut som realisme i enkelt kvardagsspråk, har det likevel eit draumpreg, der skikkelsar og scenar overlappar kvarandre som i filmmontasje. Det er effektivt og godt teke vare på i Terje Skonseng Naudeers regi.

Tek seg opp

Men framsyninga er blitt for lang, tre timar med ein pause. I første delen burde meir vore stroke. Eg har mistanke om at det ikkje er gjort fordi den delen då ville blitt svært kort i høve til resten. Men prisen er at det tek lang tid før spelet får den intensiteten det skal ha. Gradvis tek det seg opp, og konfrontasjonane – men også dei unnvikande samtalene – på den nakne, ideologisk (?) mørkeblå scenen driv handlinga nådelaust framover. Då kan vi oppleve scenar som verkeleg bit seg fast i oss, scenar som tydeleg får fram kva som står på spel, og kor uendeleg stor avstanden er mellom draum og røyndom.

Jonatan Filip gjer Biff til den vellukka sportshelten som desperat må innsjå at det han har bygd livet sitt på, eigentleg har null verdi, og som ikkje lenger ser ei framtid for seg. Ein fin prestasjon. Kristian Berg Jåtten teiknar Happy som den mest utarma av dei alle. Han er heilt utan sjølvinnsikt, men skjønar det ikkje sjølv og vil berre glatte over. I Kjersti Elvik har Linda fått ei truverdig og sterk utforming, ho vil det beste for seg og sine og maktar ikkje ta innover seg kva for veg det ber.

Jan H. Landro

Jan H. Landro er forfattar, journalist og fast teatermeldar i Dag og Tid.