Kunst

Vemund Sand og
Eimund Sand:

Multimediaprosjekt:
Roseslottet

Ved Frognerseteren stasjon i Oslo

Det er i år 80 og 75 år sidan Nazi-Tyskland kom, torturere og tapte i Noreg. Det har sjølvsagt vorte markert, men dagens koronanedstenging har gjort at 100-årsmarkeringa for spanskesjuka har fått meir merksemd.

Men no har det vorte sommar, smittetala er på veg ned, og då har det nettopp omsider vorte opna ein minnestad for okkupasjonsåra: Om ein tek Holmenkollbanen til endestasjonen Frognerseteren, med utsyn over Oslo, kan ein gå rett inn i «Roseslottet», som det heiter, med referanse til den tyske motstandsrørsla Den kvite rosa. Det er laga av Vebjørn Sand (måleri) og broren Eimund (skulpturale former), og det er drifta av ei stifting. (Sjå Roseslottet.no.)

Men før ein tar turen, må ein ha rydda opp i fordommane sine: Er dette eit (rett nok utandørs) galleri, altså ein kunstinstitusjon, som berre viser målarstykke, så mange som cirka 100, og skulpturar, som difor vert klassifiserte som kunst ut frå ein elitistisk kunstdefinisjon? Der ein kunstteoretikar/kurator, lik ein prest, kan utfalda seg med rituelt språk og slik vert den eigentlege skaparen av verka?

Jordkunst

Moderne kunst har på mange vis sprengt seg sjølv gjennom utvikling av nye sjangrar utanfor galleriveggane. Alt i 1970-åra laga Robert Smithson utandørs jordkunst i form av ei spiralbrygge. Roseslottet, som òg er forma som ei spiralbrygge, rett nok av tre, og utan vatn, er kan henda jordkunst? Nei, jordkunst skal gje eit tilhøve til naturen, medan Roseslottet handlar om menneske og verdiar. Kva med utandørs installasjon? Til dømes Christos innpakkingar? Nei, dei handla normalt om seg sjølv og skulle berre vera barnsleg forunderlege.

Og så er det desse vanlege fordommane til folk som ikkje likar Vebjørn Sand: professor Danbolt som meiner Roseslottet er stort og støyande, flaggkommandør Børresen som meiner det er smaklaust og dekadent og plasserer Sand sjølv i forgrunnen framfor krigshistoria (slik Picasso gjorde med «Guernica»?), noko den elles smålåtne Marianne Heske, mest kjend for å frakta ei utløe til Pompidou-senteret, er samd i. Alt dette rett nok sagt før Roseslottet var ferdig.

Då står vi att med at Roseslottet høyrer heime i sjangeren multimediaprosjekt, ettersom fleire medium verkar saman: bilete, skulptur, sakleg informasjon og dessutan musikk, for det skal òg arrangerast konsertar, teater og film. Og for å vera meir spesifikk, sidan dette prosjektet handlar om å minnast okkupasjonen: Det er eit multimediakrigsminneprosjekt, der kunsten ikkje er der for si eiga skuld, men for å gjere det gamal kunst kunne best: konsentrera meining, i dette tilfellet om okkupasjonen, for eitt samtidig blikk som ikkje er innelåst i ein kunstinstitusjon. Ikkje minst har det pedagogiske pretensjonar retta mot skuleklassar med dårlege historiekunnskapar. Kunstprofessorar har ikkje kompetanse på dette.

Tidsvitne

Med dette i mente, og med justerte kriterium, kan ein så gå inn i spiralen, der ein først møter mindre portrettmålarstykke av tidsvitne, med informasjon om kva dei gjorde under krigen. Mange i nord har klaga over historieforteljingar som gjev inntrykk av at motstanden mot tyskarane berre gjekk føre seg i sør. Men her er alle representerte: finnmarkingar og samar så vel som austlendingar, Milorg så vel som ulike kommunistorganisasjonar, modige kvinner så vel som «tyskartøser».

Og når ein så først er komen inn, vert ein møtt av alle desse store tavlene, 2x4 og 2x6 meter, som Vebjørn Sand har måla med epoxymåling, slik at dei toler regn og snø: på rekke og rad og på båe sider av gangvegen, opp i mot 80 i talet, som viser tablå av sentrale hendingar under okkupasjonen, utvalde mellom anna i samarbeid med Heimefrontmuseet. Desse er måla med grove penselstrøk og komponerte med formale referansar til kunsthistoria. Mange av dei er slåande vakre, slik Munch måla uhyggelege ting som vakre.

Når vi så kjem til spiralens sentrum, er det særleg skulpturane til Eimund Sand som dominerer. Heilt i sentrum har han laga ei liggjande stjerne, «dei uføddes stjerne». Og når vi snur blikket sørover mot Oslo, er utsynet dominert av fem cirka 30 meter høge master med gullforgylte segl og bladverk. Så vidt eg skjønar, skal slike geometriske uttrykk referera til den universelle rasjonaliteten som vart utvikla i Athen, og som er grunnlaget for dei humanistiske og demokratiske verdiane som vart undertrykte under okkupasjonen. I tillegg er mastene særs dekorative, og opplyste i mørkret vil dei ta seg flott ut sett frå byen.

Privatfinansiert

Prosjektet er stort sett privatfinansiert: 48 av dei 50 millionane det kostar. Her er det ein likskap med Christo, som på same vis ikkje plaga offentlege pengesekkar, men skaffa finansiering med ettersal av «innpakkinga». Ein NRK-journalist spurde Vebjørn Sand om det ikkje var rart at det er inngangspengar for Roseslottet når kommunen lar tomta bli nytta gratis. Bjarne Melgaard gjev vel ikkje bort bileta sine gratis sjølv om han no får statsløn?

Då eg vitja slottet, var det mest saman med andre gamlingar som meg sjølv, nokre til og med så gamle at dei hadde opplevd okkupasjonen. Dei var utan unntak særs positive, like mykje som meg, og til og med gripne.

Eigentleg burde prosjektet integrerast fast i Heimefrontmuseet. Men nå vert det i alle fall ståande i eit år. Norske innanlandsturistar, og koronafrie utlendingar, bør å ta Holmenkollbanen heilt til endestasjonen.

Arild Pedersen

Arild Pedersen er professor emeritus ved Universitetet i Oslo og fast skribent i Dag og Tid.