Roman

Lev Tolstoj:

Då Ivan Iljitsj døydde

Omsett av Geir Pollen
Skald Forlag

Sanninga er stundom barbarisk, medan løgna kan vera sivilisert. I den stutte romanen Då Ivan Iljitsj døydde får hovudpersonen, som ikkje overraskande er Ivan Iljitsj sjølv, auga på noko av det løgnaktige i den sivilisasjonen han høyrer til i.

Ivan kom til verda som den nest eldste av dei tre sønene til ein statsgasjert døgenikt, utdanna seg til sakførar og gjorde karriere som domar. I 1882 døydde han, berre 45 år gammal, etter ein sjukdom som vert skildra nådelaust av Tolstoj. Det meste av teksten handlar om just denne sjukdomstida, der Ivan stadig tydelegare ser det uheiderlege og usanne i sitt eige liv, mellom anna i samlivet med kona si, Praskovja.

Alt tidleg i ekteskapet synte ho seg som ein sjølvsentrert person som ikkje just møtte husbonden sin med velvilje, kva no årsakene kan ha vore til det. Denne mangelen på empati utviklar seg mellom dei to under sjukdomen, og Ivan kjem fram til at han eigentleg hatar ho. Den einaste i familien som syner sann medkjensle med han, er det yngste barnet, ein son, medan den eldre dottera, som er nyforelska, tydeleg syner at faren sin sjukdom grip forstyrrande inn i lukka hennar.

Herre og tenar

Den store løgna Ivan Iljitsj registrerer under sjukdomsperioden, er omtalen av han som sjuk, og ikkje døyande. Diverse legar vert konsulterte, og dei er uklåre i freistnadene på å stilla diagnose, men Ivan kjenner sjølv, i alle høve no og då, at han berre vert verre, og at han ikkje har von om å verta frisk.

Gud er kjenslelaus og fråverande, og den einaste trøysta han har, er den robuste, men saktmodige tenaren Gerasim, og skildringa av relasjonen mellom dei to, herre og tenar, er eit høgdepunkt i teksten. Mellom anna kjenner Ivan seg betre om han får liggja med føtene på akslene til Gerasim, ein type spontanmedisin som er typisk just ved å vera utypisk, kvart einskilt tilfelle er jo originalt, og vegen til lindring, om enn mellombels, vert gjerne funnen ved slump. Ein slik detalj gjer teksten levande og sann for lesaren.

Det som slår ein under lesinga er kor kolsvart og usentimental denne boka er. Tolstoj skrur berre hardare til, heile tida, medan Ivan Iljitsj veks i erkjenning av verda som løgn og liding. Slik Holden Caulfield hjå Salinger 66 år seinare ser vaksenverda som phony, ser etter kvart Ivan ikkje berre familien og samtida, men også seg sjølv som uekte.

Ubrigda aktualitet

Og synet hans på lidinga, forsterka av tanken på livet hans, minner om den stakkars fangen i Kafka-novella «I straffekolonien». Spørsmålet om meininga med alt står utan svar, eller framlegg til svar, av di eit slikt svar ikkje finst. Det hadde det vore hardt for ein lesar, sjølv i våre dagar, å ta inn over seg, om me ikkje hadde sivilisasjonen, altså løgna, å gøyma det vonde bak.

Denne vesle boka, på mindre enn hundre sider, skriven for snart 140 år sidan og strålande omsett til norsk av Geir Pollen, verkar absolutt moderne og med ubrigda aktualitet. Ivan har levd i eit samfunnssjikt der fasaden har meir å seia enn noko anna, yta representerer ikkje det indre, men er det einaste som finst.

Vegen frå fasade til fadese er ikkje lang, men ein lyt ta nokre steg vekk frå psykopatsamfunnet for å sjå sanninga, og eg kjem i tankar om nokre høvelege visdomsord av Lily Tomlin: «Even if you win the rat race, you’re still a rat» og «Remember we’re all in this alone».

Odd W. Surén

Odd W. Surén er forfattar og fast bokmeldar i Dag og Tid.