Sakprosa

Tore Li:

Finn Lied. Motstandsmann og samfunnsbygger

Aschehoug

«Kva les du», spurde den to år yngre, oppvakte, velorienterte reisefelagen min på toget. «Ein biografi over Finn Lied», svara eg. Eit blankt blikk attende med orda: «Kven er det?» Eg la, litt oppglødd over lesinga, ut: «Han gjorde mangt og mykje. Motstandsmann under krigen, så dreiv han med forsvarsforsking, sidan leidde han romforskingsprogram og kopla Noreg opp til internasjonale partnarar. Han etablerte norsk atomforsking på Kjeller, han var industripolitikar og ei stutt tid industriminister… Han levde ikkje hemmeleg.» «Hjelper ikkje», sa kameraten min, «eg kan ikkje hugse ein slik ein.»

Det er å vone at boka til Tore Li kan rette opp i ei slik gløymsle. Finn Lied var mellom oss lenge; han døydde i 2014, 98 år gammal. Tore Li var nok rette mannen til å skrive. Han har granska amerikansk forskingspolitikk og vore offentleg utgreiar, og han har såleis ikkje berre eit unikt tilhøve til kjeldemateriale om teknologisk forsking og forskingspolitikk gjennom etterkrigstida, men kan perspektivere slikt stoff ut frå internasjonale tilhøve.

Frå innsida

Dette er ei soge frå innsida. Difor kviler ho heldigvis ikkje på uklåre eller sensasjonsprega avisartiklar, nedskrivne rykte eller frie spekulasjonar; alle kjelder verkar pålitelege. Jamvel vert det rimeleg godt kjende engasjementet i motstandskampen under krigen endå klårare her. I barndommen budde han nemleg ei tid i Mo i Rana og vart kjend med motsetningane i storindustrien, noko som tydelegvis gjorde inntrykk både sosialt og for nyfikna overfor ingeniørkunsten.

Studiet ved Noregs tekniske høgskule vart avbrote av krigen. Til gjengjeld førte diskusjonane i Studentersamfunnet og engasjementet i Ap i 1930-åra til at kampen mot nazismen vart eit sjølvsagt val. Då Lied måtte flykte og via Sverige kom til London, fekk han nytte av radioamatørerfaring og interesse for teknologi, for han kom tidleg med i arbeid ved Forsvarets overkommando. Her vart han ven med folk som skulle få sentrale roller i oppbygginga av teknologisk industri, tenesteyting og forsking i Noreg. Sidan kunne han både fullføre ingeniørutdanninga og i starten av 1950-talet drive forskingsarbeid i England, med gode internasjonale nettverk til fylgje.

Problemløysing

Dermed var kursen sett. Forfattaren syner korleis det eine høvet greip det andre, nettverka utvikla seg. Partipolitiske skiljeliner var då ofte ikkje så viktige som viljen til å løyse problem og finne gode framgangsmåtar. Finn Lied stod likevel alltid støtt på standpunktet om at medborgarane skulle takast omsyn til i all politikk, vite om korleis politikken vart skapt, og korleis nasjonen tente på han.

Såleis sa veteranen i 1997 om privatiseringa av energimarknaden: «Det går ikke an å overlate en så sentral ting som energiforsyningen i et land til markedet. […] Energiloven var en gal lov, i et galt land på galt tidspunkt.»

Mange vil vel no seie seg leie for at Arbeidarpartiet ikkje tok meir omsyn til dei erfarne aktørane sine frå oppbyggingstida i norsk etterkrigstid. Finn Lied var ein institusjonell entreprenør. Han bygde opp Forsvarets forskingsinstitutt (FFI), der han var direktør frå 1957 til 1983. Alt i 1957 vart han medlem av rådsforsamlinga i Noregs teknisk-naturvitskaplege forskingsråd.

Forsvarsstrategi

Då Atlanterhavet fekk jamt større forsvarsstrategisk betydning, var det Finn Lied som organiserte arbeidet med radiokommunikasjon i nord, med etableringa av eit internasjonalt geofysisk samarbeid og ikkje minst med å etablere ei norsk romverksemd som skulle få konkrete samfunnsmessige og industrielle nytteverknader i landet.

Meir og meir vart han mann for industrien, såleis i arbeidet med Kongsberg Våpenfabrikk, men ikkje så vellukka i styret for Tandberg, som gjekk konkurs. Lied var ei drivande kraft i utviklinga av ein samlande energipolitikk, for både petroleum og vasskraft, og var mellom dei som sikra norsk kontroll over energiressursane.

Just i spørsmål det seinare skulle stå strid om, skulle eg gjerne sett fyldigare drøftingar av den politiske stoda, dette tyskarane kallar «Sitz-im-Leben», stemningar og diskusjonar som sidan vart snudde mot den «høgresosialdemokratiske» lina Finn Lied stod for.

Boka framstiller klårt, men knapt, kva engasjementet for EF før folkerøystinga i 1972 og også «La Israel leve»-aksjonen saman med Haakon Lie i 1973 fekk å seie for haldninga i partiorganisasjonen og korleis den snudde mot Finn Lied. Han kjende seg avvist og utsjalta.

Ideologiske stridar

Dette seier noko om korleis store ideologiske stridar og kollektive kjensler kom i vegen for ei vidare utvikling av sterke sider i norsk industri- og energipolitikk før Stoltenberg-regjeringane. Det samlande grepet fekk etter kvart ei heilt anna innretting, og målsetjingane om eit nært tilhøve mellom industri- og energipolitikk og velferdsstatspolitikk hamna i bakgrunnen.

Her kunne vi hatt glede av utdjupingar av politiske motsetningar som utvikla seg kring 1970 og frametter. Framleis står det nok uklårt for mange av oss korleis vi fekk nettopp energilova i 1991, og kva etterbyrda av ho har vore. Såleis i oljeverksemda: Finn Lied meinte at delprivatisering var som å hevde at ein kunne vere «litt gravid». At han var blitt upopulær i arbeidarrørsla, er ikkje heilt godt nok som forklåring.

Vel, boka er tjukk nok, den, og god å lese som ho er. Framstillinga gjev tilgang til ein klår og handterleg forståingsmåte, vinkla gjennom perspektivet frå det levde livet til ein av dei viktigaste aktørane som har prega norsk økonomi i tidleg etterkrigstid, og endå meir interessant av di mangt av det som vart gjort, var i kulissane – difor ikkje så godt forstått seinare heller.

Slør av gløymsle

Kjartan Fløgstad har gjennom fleire romanar skildra kva det har hatt å seie for ulike typar politikk i etterkrigstida at motstandsfolk som lærte å lite på kvarandre under krigen, kom til å stå last og brast. Og Li forklårar korleis Finn Lied rekna folk som var på rette sida under krigen, som vener og truverdige partnarar.

Tilbakeskodinga gav visse avgrensingar. Men det gav nok òg ei kjensle av at ein stod på same sida i ein strid om moderniteten og verdiane i fellesskapen. Å gå vidare med å forklåre desse sambanda opp imot den nye ideologiske utviklinga på seksti- og syttitalet, ville nok vore meir forvirrande enn avklårande. Like fullt har Tore Li klart å brette til side ein del slør av gløymsle om korleis ny industri- og energipolitikk kom i stand. Så får det vere opp til lesarane å gå vidare med å tenkje etter kva som har hendt sidan 1991.

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast bokmeldar i Dag og Tid.