Sakprosa

Rodney Stark:

How the West Won: The Neglected Story of the Triumph of Modernity

Intercollegiate Studies Institute
Wilmington, Delaware, 2015

Dette, lyt eg understreka, var ei bok eg ikkje trudde eg kom til å lesa. Ein kristen sivilingeniør tilrådde Rodney Stark på det sterkaste, men frå oppveksten min visste eg kor keisame bøker gjevne ut av kristne og konservative forlag kunne vera. Men sidan kameraten insisterte, vart det til at eg gav Stark ein sjanse. Eg angrar ikkje. Sjeldan har eg vore borti noko meir leseverdig. Om du har ein intelligent tenåring i huset og ynskjer at han eller ho skal verta konservativ, er dette boka du skal kjøpa til avkomet.

Boka er ein del av den såkalla kulturkampen. Alle bachelorgrader i USA inneheldt før eit kurs i vestleg sivilisasjon. Gjennom dei siste 40 åra har så godt som alle college i USA lagt ned dette kurset, sidan det visstnok er støytande for dei som ikkje har vesteuropeisk bakgrunn. Boka er skriven som kompensasjon for manglande kursing. Ho har ein klår og utvitydig bodskap: Så godt som all økonomisk framgang og sivilisasjon spring ut av jødedomen og kristning. Gud skapte ei rasjonell verd, og mennesket har plikt til å avdekkja korleis verda er bygd opp. Gjennom å gjera det ser vi Guds perfeksjon og logikk. Dette er jødar og kristne åleine om i verda. Alt no forstår de kva Stark meiner om islam.

Romarriket var dårleg

Romarrikets fall har stort sett unisont vore sett på som ein tragedie. Stark er djupt usamd. Ja, romarane kjende til ein god del teknologi, som vasshjulet og vindmylner. Men mange av desse teknologiane tok dei ikkje i bruk, i staden heldt dei seg med slavar. Slaveri, seier Stark, er bedriftsøkonomisk lønsamt, men dårleg samfunnsøkonomi. Når ein har stor tilgang til slavar, gjev ein blaffen i effektivitet. Ein sløser med ressursane.

Då Romarriket gjekk i oppløysing, og skattane kom ned, gjekk Vest-Europa gjennom ein teknologirevolusjon. Romarriket hindra i tillegg konkurranse, og når det vart borte, byrja område og statar med ein gong å konkurrera mot kvarandre. Overalt oppstod innovasjonar, innanfor våpen, industri, finans – lista er lang. Matproduksjonen gjekk rett opp, velteplogen vart oppfunnen, langs alle større elvar dukka det opp vasshjul, og på slettene steig den ein vindmylna etter den andre opp. Folk vart større, sterkare og friskare, og samstundes som det dukka opp universitet ved dei store knutepunkta, vart klostervesenet spesialisert og fungerte etter kvart som multinasjonale konsern.

Protestantismemytar

Rett nok såg det ei stund ut som at Karl den store på ny kunne samla Europa og restaurera Romarriket, men då kom ei ny gruppe inn, ei gruppe som ikkje var kristne, men likevel gode, skal vi tru Stark: vikingane. Dei hadde ein overlegen båtteknologi og var særs gode i krigføring. Dei var i tillegg delvis demokratiske og sjølvstendige. Dei og etterkomarane deira slost mot ein kvar maktkonsentrasjon, anten det gjeld franske kongar eller osmanar. Der vikingane drog, fylgde innovasjon i kjølvatnet.

Men vi har alle lært at moderniteten og velstanden kom med reformasjonen og opplysningstida. Ja, men det er ikkje sant, seier Stark. Den katolske kyrkja gav i praksis full åndsfridom, dyrka fram akademiske institusjonar og gav dei vern mot kongar og fyrstar. Om noko var reformasjonen et attendesteg. Ja, protestantismen la også til rette for universitet og akademi, men motreformasjonen førte ei stund til mindre åndsfridom i katolske område.

Stark er religionssosiolog, og ein kar som skulle ynskje at han kunne tru på Gud, men som seier at han ikkje heilt får det til. Særleg når han diskuterer protestantismen og Luther, er han god. Han er kjend for å ha laga ein sosiologisk modell som langt på veg avviser karismatisk tru. Han seier at folk omvender seg når det er økonomisk opportunt eller mange nok i omgjevnaden og nettverka har gjort det same. Dimed tek det rundt 200 år før ei ny tru etablerer seg og kjem til erstatning for den gamle. Tru kjem ikkje gjennom revolusjon.

At protestantismen kom på grunn av trykkjekunsten, og at han i sin tur førte til opplysningstida, har Stark heller ikkje noka tru på. Ja, Luthers skrifter og pamflettar vart trykte og gjekk i store opplag. Men, viser Stark, der Luther selde klart mest, var i byane som ikkje tok avstand frå katolisismen. Det var dei som hata Luther, som kjøpte skriftene. Og korkje før eller etter Luther gjekk folk i kyrkje. Ja, sundagar var fridag, men denne fridagen nytta folk til fyll, hor, gambling eller for den del fisking. Oppmøte i kyrkja kom fyrst lenge etter Luther.

Kongane omvende

Men kvifor vende vi i nord oss mot Luther? Av di kongane våre hadde langt mindre makt over økonomien og jorda enn kongane sør i Europa. I sør og store delar av Mellom-Europa hadde fyrstane fått fritak frå skattane til pavekyrkja. I Nord-Europa og særleg i Skandinavia var pavekyrkja særs sterk og åtte det meste. Å frigjera seg frå pavekyrkja som konge var å verta ein rik konge i Nord-Europa.

Det har vore sagt at Newton var den siste trollmannen og den fyrste vitskapsmannen. Det er rein mytologi. Han stod, som han sjølv sa det, på skuldrene til gigantar. Den mørke mellomalderen var i røynda ei opplysningstid og ein periode med vokster, og den industrielle revolusjonen var kulminasjonen av hundrevis av år med kunnskapsinnsamling, seier Stark.

Eg vart trist då eg vart ferdig med denne boka. Ho er opplysning og skrivekunst på eit høgt nivå.

Jon Hustad

Jon Hustad er journalist i Dag og Tid.