Historie

Finn
Olstad:

Den store forsoningen. Norsk historie 1900–1945 Den lange oppturen. Norsk historie 1945–2015.

Dreyer 2017/2019

Kva er det med dette merkelege landet? Denne langstrekte kyststaten der folk hiv seg frampå med flagg og bunad på skjer og brygger, som då NRK-programmet Hurtigruten – minutt for minutt vart sendt for nokre år sidan.

Noreg, denne «murrande idyllen», kombinasjonen av «friluftsmuseum og kvitglødande høgteknologi», dette fjell- og fjordlandskapet like under Nordpolen-isen som vert «halde i live ved intravenøse drypp frå oljeindustrien», som Hans Magnus Enzensberger såg oss i Norsk utakt frå 1987.

No har Finn Olstad freista gje eit svar. Inspirert av Tony Judts Postwar (2005) har han skrive to band noregssoge for ein ny generasjon. Det er jo ein klisjé at kvar generasjon må skriva si eiga noregssoge. Men Olstad har eit poeng. Og vi veit jo at historie ofte er gissing om fortida og for viktig til å overlata til historikarane. Difor må nye perspektiv heile tida verta utprøvde – og debatterte offentleg.

Versjonen til Olstad er skoren over leisten klassisk sosialpolitisk historie. Aksen i framstillinga er klasseperspektivet. Det er greitt nok, men det får mange fylgjer. Eit døme:

Utval og blindflekkar

Olstad er nokså døv for den breie kulturreisinga som til dømes målrørsla stod for, og korleis nynorsken er uttrykk for djupe kulturskilje i landet vårt. Vi ser lite til Stein Rokkans nøye uttenkte skiljelineanalyse der norsk politikk vert sett på som motstand mot sentral autoritet, og der klasse legg seg oppå eller vert kombinert med utkant/sentrum-spenningar og religion. (Dei klassiske døma er Nord-Noreg og Sørvestlandet.)

Kampen mot patriarkatet får for liten plass i dette perspektivet. Politikken på femtitalet var ikkje berre strid om statens grenser. Tenk på haldningskampen frå då av: frå Hallesby og likekjønna ekteskap på femti år. Det er eit gap.

Stilt andsynes eit så omfattande verk som dette kan ein meldar ha to vegar å gå. Ein kan etterlysa moment, personar og hendingar som ikkje er med. Eller ein kan undersøkja heile perspektivet, nett det eg har streifa her.

Når det gjeld det siste, fører Olstads klasseanalyse til noko han har felles med mange norske historikarar: mangelen på samanliknande perspektiv.

Olstad ser tida frå 1905 til 1945 som ei stor forsoning. Arbeidarklassen vart inkorporert, eller – sagt på ein annan måte – fann seg sjølv, og vann respekt etter eit mellomspel om revolusjon.

Olstad gjev mykje av æra for forsoninga til tre personar i arbeidslivet: Paal Berg, formann i Arbeidsretten, Finn Dahl frå arbeidsgjevarane og Halvard Olsen i LO. Dei la grunnlaget til kriseforliket som gav Nygaardsvold makta i 1935. Denne delen er ein tekst av fyrste klasse.

Sivilisert høgreside

Men altså samanlikningane: Det som vert underspela her, er kor sivilisert den norske høgresida har vore samanlikna med resten av Europa.

I Frankrike i 1936 sa høgresida at dei føretrekte Hitler framfor sosialisten (og «israelitten», som dei sa) Léon Blum. Nett å sjå på Noreg utanfrå gjev interessante perspektiv. I Sverige kom dei konservative mykje nærare korporative tankeformer enn i Noreg, takk vera C.J. Hambro. Her vart det drege opp eit bolverk mot høgreekstremismen.

Høgreleiaren i nabolandet, Jarl Hjalmarsson, sa i 1920-åra at dei skulle «mala sønder folkstyret». Kvifor? Å høyra kva Olstad hadde å seia her, ville gjeve teksten eit lyft.

Og så til Finland: Der vart det borgarkrig i 1918, med 37.000 drepne på nokre vårmånader, og i 1937 fekk fascistpartiet IKL 8 prosent. (NS fekk 2,8 prosent.) Geopolitisk plassering er nokså mykje borte hjå Olstad.

På den andre sida: Under lanseringa av Den lange oppturen tok Gudmund Hernes opp nivåproblemet. Mykje politikk skjer i komitear og på kommunenivå og kunne vorte heist opp betre hjå Olstad.

Klassisk sosiologi

«Smertefri institusjonsendring» har Ulf Tor­­­gersen kalla dette trekket ved Noreg. Olstads tekst kunne i det heile fått ein ny dimensjon ved å ta inn perspektiv frå den klassiske samanliknande historiske sosiologien og den tyske historiske samfunnsvitskapen.

Dette er ikkje fagsjåvinisme, men rett og slett eit ynske fødd av rein interesse for denne rike teksten. Det må vere lov å seia at dei fleste norske historikarane er for svake på samfunnsvitskapleg metode. Olstad vel eit klasseperspektiv som ordnande prinsipp. Det er fruktbart, men kvifor berre det?

J.M. Keynes sa ein gong at politikarane gjerne er offer for teoriane til ein eller annan avdanka økonom. Historikarane kan like gjerne bli offer for illusjonen om at dei er så tett på røyndomen og så teorifrie. Då fell dei gjerne i alle feller. Betre å vera medvitne om vala. Eg seier ikkje at Olstad går i ei slik felle, berre at eit perspektiv utanfrå ville gjort teksten endå betre.

Når det er sagt, vil eg konkludera med at på eigne premiss er dette to framifrå bøker, især rik på kunnskap om sosialt liv, arbeidsliv og politisk historie.

Bernt Hagtvet

Bernt Hagtvet er professor i statsvitskap ved Universitetet i Oslo og Bjørknes Høyskole og fast skribent i Dag og Tid.