Saksprosa

Odd Karsten Tveit:

Gudfaren. Trygve Lie – generalsekretæren som sviktet FN

Kagge forlag

Odd Karsten Tveit er utdanna samfunnsøkonom, med oljeøkonomi som spesialitet, noko han praktiserte først som forskar, dinest som NRK-medarbeidar, med tre bøker om emnet. Så vart han utanrikskorrespondent i Midtausten frå 1978 til han vart pensjonist. Det har resultert i sju bøker om dette området, medan han sjølv har budd i Amman, Beirut, Kairo og Jerusalem. No har han kome med nok ei bok – denne gongen ein biografi om FNs første generalsekretær Trygve Lie. I alle fall kan tittelbladet tyda på at boka er ein biografi. Gudfaren gjev sterke assosiasjonar til tre særs kjende mafiafilmar, slik at vi ventar ei generell framstilling av Lie i ei mafiabossrolle.

Men boka syner snart at dette er ei (unødvendig) mistyding. Lie hadde aldri den makta og dei underdanige klientane som ein mafiaboss skal ha. Snarare vart han generalsekretær tilfeldigvis og på stormaktenes nåde. I staden vert det heilt til sist i boka gjort klårt at Tveit brukar ordet i den andre tydinga: om ein som er til stades ved ein dåp, med løfte om å hjelpa barnet, i dette tilfellet som «Israels gudfar».

Ingen biografi

Så dette er ikkje ein biografi om Lie, men Tveits åttande bok om Midtausten. Ho handlar primært om korleis Lie, medan han var generalsekretær i FN, bidrog til etableringa av den israelske staten. Av dei 370 sidene brukar han berre dei 50 første på å fortelja om Lies liv fram til 1945, og dei siste 70 om Lies liv fram til han døyr i 1968. Båe desse delane kunne ha vore kutta ut. Dei første av di dei er temmeleg overflatisk oppsummerande. Dei siste av di Lie sjølv ikkje var særleg viktig etter avgangen frå generalsekretærstillinga.

Undertittelen er likevel eintydig nok. Boka handlar ikkje berre om korleis Lie var ein Israel-hjelpar, men om korleis han var det ved generelt å svika FNs statuttar. Ifølgje Tveit var det urettvist at FN oppretta Israel. Og dette kunne skje ikkje minst takk vera at generalsekretæren sjølv hadde ein urettvis karakter. Dette er hovudtesen til boka.

Karakterdrap

Eit karakterdrap er denne boka utan tvil, sjølv om Tveit nok vil seia at det er eit karaktersjølvdrap, og at han berre har skildra korleis det har gått føre seg. Alle som les boka, vil uansett sitja att med det inntrykket at Lie var eit eineståande usympatisk menneske, i alle høve i norsk samanheng. Knapt eit einaste negativt adjektiv vert liggjande ubrukt i ordboka: Lie var sjølvoppteken, maktsjuk, inkompetent, forfengeleg, uvennleg, kortlunta, ryktespreiande, spyttsleikande og så bortetter. I tillegg fysisk kvapsete og fråstøytande. Det vert fortalt at han ofte vart sur på barnsleg vis når han ikkje fekk viljen sin.

Tveit har snudd alle arkivsteinar for å finna vitnemål om dette. Tveit vil dessutan styrka truverdet til vitna ved å karakteriserer dei som særleg gode menneske, og utan eigeninteresse i fordømminga av Lie. Generelt er personane i boka anten svarte eller kvite: Brian Urquhart: «Trygve Lie passet ikke til å være generalsekretær, og ikke oppnådde han noe særlig, verken politisk eller diplomatisk, bortsett fra at han fikk presset gjennom at FNs permanente hovedkvarter skulle bygges på Manhattan.» Eller nobelprisvinnar Ralph Bunche: Til og med den sovjetiske utanriksministeren Vysjinskij «syntes ikke Trygve Lie hadde de nødvendige kvalifikasjonene til å fortsette».

Ein kan sjølvsagt spørja i kva mon Tveit har leita etter positive vitnemål utan å finna dei. Det som er heilt sikkert, er at denne boka ikkje vil hamna under juletreet til nokon av Lies etterkomarar.

Opprettinga av Israel

Som nemnt vert dei negative karakteristikkane av Lie kopla saman med opprettinga av staten Israel, som vart fødd ikkje berre takk vera Lie, men vel så mykje av di dei sionistiske jødane som var pådrivarar i prosessen, som Lie stødde, var endå verre enn Lie. Det går i dag føre seg ein debatt om ein kan skilja mellom antisionisme og antisemittisme, særlig i samband med utsegner frå Jeremy Corbyn. Tveit meiner at det er mogeleg, og eg trur han på det. Men det som er sikkert, er at sionistane som gjennomførte etableringa av Israel, i Tveits skildring trer fram på eit vis som ville fått Hitler og Goebbels til å nikka: «Kva var det vi sa om jødar?» Tveit har meir enn nok eksempel på at grupperingar av jødar, Irgun og Stern-gjengen, lar målet rettferdiggjera middelet: Jødane er smarte, løgnarar, dei massakrerer uskuldige og så bortetter, medan arabarane stort sett slepp uskadde gjennom Tveits moralske filter.

Bismarck skal ha sagt: «Den som veit korleis lover (politikk) og pølser vert laga, får aldri meir ei roleg natts svevn.» Eg skjønar godt at Tveit, som kan hende har vore for tett innpå den pølsefabrikken Midtausten er, ikkje søv godt. Resultatet av svevnløysa har vorte eit partsinnlegg som skal ha ros for at alle påstandane er grundig dokumenterte, med over 800 fotnotereferansar og ei ti sider lang litteraturliste. Det finst mange motstridande store forteljingar om Midtausten. Eit minimumskrav er at delforteljingane er historisk korrekte. Dette kravet oppfyller Gudfaren.

Arild Pedersen

Arild Pedersen er professor emeritus ved Universitetet i Oslo og fast skribent i Dag og Tid.