JavaScript is disabled in your web browser or browser is too old to support JavaScript. Today almost all web pages contain JavaScript, a scripting programming language that runs on visitor's web browser. It makes web pages functional for specific purposes and if disabled for some reason, the content or the functionality of the web page can be limited or unavailable.

Takk for at du vil dele artikkelen

Den du deler artikkelen med, kan lese og eventuelt lytte til heile artikkelen.
Det gjer vi for at fleire skal oppdage DAG OG TID.

Namnet ditt vert synleg for alle du deler artikkelen med.

BokMeldingar

Om ytring, men mest om å ikkje ytra seg

Boka Hva er ytringsfrihet gjev god innføring i juridisk praksis kring paragraf 100, for studentar og lekfolk.

Kvar veke les vi inn utvalde artiklar, som abonnentane våre kan lytte til.
Lytt til artikkelen
Anine Kierulf er førsteamanuensis ved Institutt for offentleg rett ved Universitetet i Oslo. Spesialfeltet hennar er konstitusjonelle spørsmål, menneskerettar og ytringsfridom.

Anine Kierulf er førsteamanuensis ved Institutt for offentleg rett ved Universitetet i Oslo. Spesialfeltet hennar er konstitusjonelle spørsmål, menneskerettar og ytringsfridom.

Foto: Håkon Mosvold Larsen / NTB

Anine Kierulf er førsteamanuensis ved Institutt for offentleg rett ved Universitetet i Oslo. Spesialfeltet hennar er konstitusjonelle spørsmål, menneskerettar og ytringsfridom.

Anine Kierulf er førsteamanuensis ved Institutt for offentleg rett ved Universitetet i Oslo. Spesialfeltet hennar er konstitusjonelle spørsmål, menneskerettar og ytringsfridom.

Foto: Håkon Mosvold Larsen / NTB

5884
20210917
5884
20210917

Sakprosa

Anine Kierulf:

Hva er ytringsfrihet

Universitetsforlaget

Anine Kierulf er ein jurist og førsteamanuensis ved Universitetet i Oslo som er mykje sett pris på. Ho fekk i 2015 Noregs forskingsråds formidlingspris «for å vere ei viktig og truverdig stemme i ålmenta i spørsmål som gjeld menneskerettar og ytringsfridom». Og ho dukkar stadig opp i Dagsnytt 18, der ho med tilsynelatande overtydande (for oss ikkje-juristar) juridisk språk fjernar forvirring (hos oss ikkje-juristar).

Ikkje rart at ho nyleg vart oppnemnd av Kunnskaps­-
­departementet til leiar av ei ekspertgruppe for akademisk ytringsfridom. Heller ikkje rart at ho no har kome med ei bok i «Hva er»-serien om nettopp ytringsfridom.

Der skal ho greia ut «Hva går den ut på? Hvorfor og hvordan er den beskyttet? Hvordan forholder den seg til andre verdier, og hva begrenser den? Målet med boken er å forklare hvorfor ytringsfriheten i Norge er som den er». Men berre så det er sagt med ein gong: Ytringsfridom, som Kierulf sjølv gjer merksam på, er ikkje eit tema berre for juristar: Det kan studerast «historisk – når og hvordan oppstod ytringsfriheten? Eller idéhistorisk og filosofisk – hvorfor oppstod tanken om denne rettigheten? Og hvordan har ytringsfriheten endret seg, hva har påvirket dens begrunnelser og begrensninger?». Dessutan politisk og religiøst.

Fasitsvar

Kierulf held seg for det meste til sin nasjonale juridiske lest. Dette er jo eit fag som har den føremonen, i motsetnad til andre fag, at det har fasitsvar, nemleg gjennom prejudikat og domsavgjerder i høgste rettsinstans. Det gjer at boka særleg har karakter av å vera ei god lærebok for jusstudentar, sjølv om vi leke òg treng slik opplysing.

Men rett skal vera rett, særleg for ein jurist: Kierulf har eit innleiande kapittel som heiter «Hva er egentlig ytringsfrihet?», der ho går ut over jusen, og drøftar seg til dømes fram til at tankefridom er meir grunnleggande enn ytingsfridom: Den første er absolutt, i motsetnad til den siste, som har avgrensingar, både juridisk og moralsk.

Men til det kan ein innvenda at tankefridom utan ytringsfridom vert sjølv avgrensa. Sjå berre i Orwells 1984. Og Spinoza seier, noko ironisk: «For ikkje eingong dei dyktigaste statsmenn, og endå mindre vanlege menneske, har evne til tagnad. Det er ein universell feil med folk at dei kommuniser tankane sine til andre, uavhengig av kor mykje dei burde (av og til) halda munn.»

Jau, Kierulf trekkjer fram opplysingstida som opphav til ytringsfridom, men skriv ikkje særleg mykje om kva som den gong, men også i dag, var ytringsfridomens fiende: religion og einevelde. Og no supplert med woke-fanatisme.

Tolking

Dinest kjem eit kapittel der ho også meir generelt enn berre juridisk drøftar tolkingsproblematikk. Jus er eit tolkingsfag, og det er sjølvsagt relevant når ein skal studera ytringar, som er ulike slag uttrykk for intensjonar. Undervegs ser ho på mange ulike ytringar som kan vera vanskelege å tolka, til dømes humoristiske ytringar.

Så følgjer eit kapittel om grunngjevingar for ytringsfridom, som ligg innebygd i paragraf 100, ytringsfridomsparagrafen i Grunnlova. Der gjer ho greie for tre slike: at ytringsfridom er ein føresetnad for demokrati, for leiting etter sanning i politikk og vitskap, og for varetaking av sjølvstendet til den einskilde. I tillegg forsvarar ho det ho kallar skepsisargumentet, som er eit forsvar mot førehandssensur: Ingen kan vita på førehand at ei ytring er usann eller farleg.

Eit fjerde kapittel handlar om korleis ytringsfridom kan vernast gjennom til dømes kjeldevern, demonstrasjonsvern og kunnskapsbasert ålmente. Dessutan er det altså rettsleg vern i paragraf 100, og ikkje minst i den europeiske menneskerettsdomstolen. Undervegs får Kierulf òg med problema knytte til slikt vern. Kor store ressursar skal samfunnet bruka på å forsvara kontroversielle demonstrasjonar?

Avgrensing

Så langt er alt vel. Her vert ytringsfridomen godt forsvara. Men så kjem tre kapittel som til saman utgjer om lag halve boka, og som for meg er deprimerande lesnad. Nei, det er ikkje Kierulfs skuld. Det kjem av norsk kultur og lovgjeving.

I desse kapitla får vi nemleg grundig gjennomgått korleis ytringsfridomen skal avgrensast. Her kan vi i bakgrunnen ana ei typisk norsk utsegn: «Eg er sjølvsagt for ytringsfridom, men…» Omtrent som når kristne fråhaldsfolk seier: «Vi veit at Jesus laga vin, men vi likar det ikkje.» Er ein tilstrekkeleg illiberal, kan ein finna mange gode grunnar til slik avgrensing.

I denne bolken har Kierulf først eit kapittel som tek for seg ikkje-juridiske avgrensingar, slike som manglande evne til å uttrykkja seg, folkeskikk, etiske reglar og saklegdom, før ho endeleg kan bruka to kapittel på å gå gjennom dei rettslege avgrensingane, som vel er mest interessant for juristar og lovande mat for advokatar.

Problemet er at vi i dag har eit utvida, men uklart skadeprinsipp: «Vi begrenser ikke bare ytringer som kan gjøre skade på noens kropp, men også på deres psyke eller følelsesmessige integritet.» Til dømes gjennom den omdiskuterte paragraf 185 i straffelova, den såkalla hatparagrafen. Vi er jo ulikt kjenslevare. Nordlendingar, som eg, noko retten har slege fast, toler til dømes å verta karakteriserte ved hjelp av hingstens kjønnsorgan. Slik ikkje med austlendingar.

Her skal det seiast at Kierulf heile vegen drøftar pro og kontra, med mykje bruk av konkretiserande eksempel, og på eit vis som ikkje legg opp til dei fasitsvara domstolar gjev. Slik kan boka gje grunnlag for innspel også frå dei (nordlendingar) som framleis vil utvida ytringsfridomen.

Arild Pedersen

Arild Pedersen er professor emeritus ved Universitetet i Oslo og fast skribent i Dag og Tid.

Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.


Eller kjøp eit anna abonnement

Sakprosa

Anine Kierulf:

Hva er ytringsfrihet

Universitetsforlaget

Anine Kierulf er ein jurist og førsteamanuensis ved Universitetet i Oslo som er mykje sett pris på. Ho fekk i 2015 Noregs forskingsråds formidlingspris «for å vere ei viktig og truverdig stemme i ålmenta i spørsmål som gjeld menneskerettar og ytringsfridom». Og ho dukkar stadig opp i Dagsnytt 18, der ho med tilsynelatande overtydande (for oss ikkje-juristar) juridisk språk fjernar forvirring (hos oss ikkje-juristar).

Ikkje rart at ho nyleg vart oppnemnd av Kunnskaps­-
­departementet til leiar av ei ekspertgruppe for akademisk ytringsfridom. Heller ikkje rart at ho no har kome med ei bok i «Hva er»-serien om nettopp ytringsfridom.

Der skal ho greia ut «Hva går den ut på? Hvorfor og hvordan er den beskyttet? Hvordan forholder den seg til andre verdier, og hva begrenser den? Målet med boken er å forklare hvorfor ytringsfriheten i Norge er som den er». Men berre så det er sagt med ein gong: Ytringsfridom, som Kierulf sjølv gjer merksam på, er ikkje eit tema berre for juristar: Det kan studerast «historisk – når og hvordan oppstod ytringsfriheten? Eller idéhistorisk og filosofisk – hvorfor oppstod tanken om denne rettigheten? Og hvordan har ytringsfriheten endret seg, hva har påvirket dens begrunnelser og begrensninger?». Dessutan politisk og religiøst.

Fasitsvar

Kierulf held seg for det meste til sin nasjonale juridiske lest. Dette er jo eit fag som har den føremonen, i motsetnad til andre fag, at det har fasitsvar, nemleg gjennom prejudikat og domsavgjerder i høgste rettsinstans. Det gjer at boka særleg har karakter av å vera ei god lærebok for jusstudentar, sjølv om vi leke òg treng slik opplysing.

Men rett skal vera rett, særleg for ein jurist: Kierulf har eit innleiande kapittel som heiter «Hva er egentlig ytringsfrihet?», der ho går ut over jusen, og drøftar seg til dømes fram til at tankefridom er meir grunnleggande enn ytingsfridom: Den første er absolutt, i motsetnad til den siste, som har avgrensingar, både juridisk og moralsk.

Men til det kan ein innvenda at tankefridom utan ytringsfridom vert sjølv avgrensa. Sjå berre i Orwells 1984. Og Spinoza seier, noko ironisk: «For ikkje eingong dei dyktigaste statsmenn, og endå mindre vanlege menneske, har evne til tagnad. Det er ein universell feil med folk at dei kommuniser tankane sine til andre, uavhengig av kor mykje dei burde (av og til) halda munn.»

Jau, Kierulf trekkjer fram opplysingstida som opphav til ytringsfridom, men skriv ikkje særleg mykje om kva som den gong, men også i dag, var ytringsfridomens fiende: religion og einevelde. Og no supplert med woke-fanatisme.

Tolking

Dinest kjem eit kapittel der ho også meir generelt enn berre juridisk drøftar tolkingsproblematikk. Jus er eit tolkingsfag, og det er sjølvsagt relevant når ein skal studera ytringar, som er ulike slag uttrykk for intensjonar. Undervegs ser ho på mange ulike ytringar som kan vera vanskelege å tolka, til dømes humoristiske ytringar.

Så følgjer eit kapittel om grunngjevingar for ytringsfridom, som ligg innebygd i paragraf 100, ytringsfridomsparagrafen i Grunnlova. Der gjer ho greie for tre slike: at ytringsfridom er ein føresetnad for demokrati, for leiting etter sanning i politikk og vitskap, og for varetaking av sjølvstendet til den einskilde. I tillegg forsvarar ho det ho kallar skepsisargumentet, som er eit forsvar mot førehandssensur: Ingen kan vita på førehand at ei ytring er usann eller farleg.

Eit fjerde kapittel handlar om korleis ytringsfridom kan vernast gjennom til dømes kjeldevern, demonstrasjonsvern og kunnskapsbasert ålmente. Dessutan er det altså rettsleg vern i paragraf 100, og ikkje minst i den europeiske menneskerettsdomstolen. Undervegs får Kierulf òg med problema knytte til slikt vern. Kor store ressursar skal samfunnet bruka på å forsvara kontroversielle demonstrasjonar?

Avgrensing

Så langt er alt vel. Her vert ytringsfridomen godt forsvara. Men så kjem tre kapittel som til saman utgjer om lag halve boka, og som for meg er deprimerande lesnad. Nei, det er ikkje Kierulfs skuld. Det kjem av norsk kultur og lovgjeving.

I desse kapitla får vi nemleg grundig gjennomgått korleis ytringsfridomen skal avgrensast. Her kan vi i bakgrunnen ana ei typisk norsk utsegn: «Eg er sjølvsagt for ytringsfridom, men…» Omtrent som når kristne fråhaldsfolk seier: «Vi veit at Jesus laga vin, men vi likar det ikkje.» Er ein tilstrekkeleg illiberal, kan ein finna mange gode grunnar til slik avgrensing.

I denne bolken har Kierulf først eit kapittel som tek for seg ikkje-juridiske avgrensingar, slike som manglande evne til å uttrykkja seg, folkeskikk, etiske reglar og saklegdom, før ho endeleg kan bruka to kapittel på å gå gjennom dei rettslege avgrensingane, som vel er mest interessant for juristar og lovande mat for advokatar.

Problemet er at vi i dag har eit utvida, men uklart skadeprinsipp: «Vi begrenser ikke bare ytringer som kan gjøre skade på noens kropp, men også på deres psyke eller følelsesmessige integritet.» Til dømes gjennom den omdiskuterte paragraf 185 i straffelova, den såkalla hatparagrafen. Vi er jo ulikt kjenslevare. Nordlendingar, som eg, noko retten har slege fast, toler til dømes å verta karakteriserte ved hjelp av hingstens kjønnsorgan. Slik ikkje med austlendingar.

Her skal det seiast at Kierulf heile vegen drøftar pro og kontra, med mykje bruk av konkretiserande eksempel, og på eit vis som ikkje legg opp til dei fasitsvara domstolar gjev. Slik kan boka gje grunnlag for innspel også frå dei (nordlendingar) som framleis vil utvida ytringsfridomen.

Arild Pedersen

Arild Pedersen er professor emeritus ved Universitetet i Oslo og fast skribent i Dag og Tid.

Kierulf held seg for det meste til sin nasjonale juridiske lest.

Emneknaggar

Fleire artiklar

Kvart år i perioden 1990–2021 har om lag éin million menneske globalt døydd som følgje av antibiotikaresistens.

Kvart år i perioden 1990–2021 har om lag éin million menneske globalt døydd som følgje av antibiotikaresistens.

Foto: Cornelius Poppe / NTB

HelseSamfunn

Framtidsrapport frå bakteriefronten

At antibiotika skal slutte å verke, er den store skrekken for helsevesenet verda over. Vi dykkar ned i den grundigaste prognosen som nokon gong er utført for dødsfall som følgje av motstandsdyktige bakteriar.

Christiane Jordheim Larsen
Kvart år i perioden 1990–2021 har om lag éin million menneske globalt døydd som følgje av antibiotikaresistens.

Kvart år i perioden 1990–2021 har om lag éin million menneske globalt døydd som følgje av antibiotikaresistens.

Foto: Cornelius Poppe / NTB

HelseSamfunn

Framtidsrapport frå bakteriefronten

At antibiotika skal slutte å verke, er den store skrekken for helsevesenet verda over. Vi dykkar ned i den grundigaste prognosen som nokon gong er utført for dødsfall som følgje av motstandsdyktige bakteriar.

Christiane Jordheim Larsen
Sauene er henta ned frå fjellet til garden til familien Lützen i Sydradalur for å bli klipte. Ein gong sa dei at ull var gull, men slik er det ikkje lenger. No blir det meste av ulla brend.

Sauene er henta ned frå fjellet til garden til familien Lützen i Sydradalur for å bli klipte. Ein gong sa dei at ull var gull, men slik er det ikkje lenger. No blir det meste av ulla brend.

Alle foto: Hallgeir Opedal

ReportasjeFeature

Om sau og sjølvstende

Amerika har Kennedy-klanen, Færøyane har Patursson-klanen – og 70.000 sauer.

Hallgeir Opedal
Sauene er henta ned frå fjellet til garden til familien Lützen i Sydradalur for å bli klipte. Ein gong sa dei at ull var gull, men slik er det ikkje lenger. No blir det meste av ulla brend.

Sauene er henta ned frå fjellet til garden til familien Lützen i Sydradalur for å bli klipte. Ein gong sa dei at ull var gull, men slik er det ikkje lenger. No blir det meste av ulla brend.

Alle foto: Hallgeir Opedal

ReportasjeFeature

Om sau og sjølvstende

Amerika har Kennedy-klanen, Færøyane har Patursson-klanen – og 70.000 sauer.

Hallgeir Opedal

les DAG OG TID.
Vil du òg prøve?

Her kan du prøve vekeavisa DAG OG TID gratis i tre veker.
Prøveperioden stoppar av seg sjølv.

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis