Sakprosa

Jan-Erik Smilden:

En kort introduksjon til Det osmanske riket

Cappelen Damm Akademisk 2021

Baksideteksta til En kort introduksjon til Det osmanske riket fortel at «opp gjennom historien har folk i Vest-Europa assosiert Det osmanske riket med blodtørstige sultaner, konkubiner og harem, barbari, muslimsk fanatisme og lokale herskere som utbyttet og plaget sine undersåtter. Denne karikaturen har siden levd i beste velgående». Boka vil syne at riket var meir «sammensatt og mangfoldig» enn dette.

Her er minst to problem: Det eine er at teksta sjølv gjev ein karikatur av det vestlege synet på osmanarane. Det andre er at ingenting av det som vert nemnt i sitatet, isolert sett er feil. Alt dette fanst i Det osmanske riket. Mykje av det fanst også i Vest-Europa. Men begge kulturane var sjølvsagt meir samansette og mangfaldige enn dette.

Karikaturar

Og er det verkeleg ein slik karikatur som dominerer ordskiftet i vestlege land i dag? Den begeistra omtalen denne boka har fått hittil, på så ulike stader som Vårt land og Dagsavisen, tyder på det motsette. Boka vert vel motteken fordi ho stadfester det som skribentane trur dei veit.

Eg er professor i gresk og difor meir enn gjennomsnittleg interessert i denne delen av verda. Den karikaturen eg kjenner att, frå tonegjevande media, frå lærebøker i skulen og frå populære framstillingar, handlar ikkje om edle kristne og vonde muslimar. Tvert imot. I norske skulebøker kan ein framleis lese slike ting som at dei kristne i mellomalderen trudde jorda var flat, og at det var muslimane som redda dei antikke greske tekstene for ettertida.

Begge deler er tøv. Når det gjeld dei greske tekstene, vart dei tekne vare på av grekarane i Det bysantinske riket, heilt til tyrkarane kom. Men Det bysantinske riket vert lite omtala i lærebøkene.

Brotet

Den tyrkiske erobringa av Konstantinopel i 1453 er det store brotet i gresk historie. Heldigvis vart mange av dei lærde grekarane og bøkene deira evakuerte til italiensk territorium, for no vart grekarane og alle andre kristne gjorde til dhimmiar under eit islamsk regime, og det fanst ingen ressursar til å halde den lærde greske kulturen ved like.

Gresk kunst og litteratur turka inn og forsvann, og dei gamle greske områda i Litleasia vart utsette for ei langvarig etnisk reinsing som enda med at alt vart tyrkisk.

Dette fortel Smilden lite om, men det er særs viktig for å forstå kva Det osmanske riket var, og korleis det såg ut både nedanfrå og utanfrå. Eg kjenner dette stoffet for godt til å bli særleg imponert når han rosar Det osmanske riket fordi det var fleirkulturelt. Riket var fleirkulturelt fordi det bygde på erobring, og som dei fleste vellukka imperium lét osmanarane til ein viss grad undersåttane styre seg sjølve.

Imperialismeforsvar

Eg trur Smilden hadde gjort betre i å leggje fram stoffet utan å argumentere mot meir eller mindre reelle misoppfatningar, for oppgjeret med vestleg arroganse leier raskt over i eit forsvar for austleg imperialisme. Tonen vert sett i innleiinga, der vi får vite at vestmaktene sine grenseliner frå 1918 er årsak til «det som skjer» i land som mellom anna Egypt.

Krigane på Balkan i 1990-åra vert derimot ikkje knytte til konfliktliner frå osmansk tid, men tvert imot til at det «oppsto et vakuum da landa på Balkan ble uavhengige av Istanbul». Det osmanske systemet fungerte nemleg «stort sett bra (...) inntil nasjonalismen gjorde sitt inntog».

På Balkan er det vanleg å seie om Det osmanske riket at dei kristne folkeslaga var under åket, altså undertrykte. Dette uttrykket vert av Smilden sett i hermeteikn og lese som uttrykk for «ultranasjonalistisk historieskriving». Slik omgår han den historiske realiteten, som er at dei var undertrykte fordi islamsk lov fastsette at kristne og jødar skulle vere undertrykte. Dette synte seg både i symbolsk diskriminering som kleskodar, økonomisk diskriminering gjennom ekstra skattar og juridisk diskriminering i eit rettsvesen som var rigga mot dei.

«Noen ganger ble de diskriminert, andre ganger ikke», skriv Smilden, som om det dreidde seg om beklagelege enkelttilfelle, men diskrimineringa var strukturell, og ho var ein klart uttalt politikk. Smilden vil frikjenne sultanen for det som for han var ei religiøs plikt.

Feil og utelating

Framstillinga er tidvis ganske springande. Til dømes får vi høyre at ein vestleg reisande var «overrasket over at jøder og kristne hadde samme rettigheter som en muslim til å framføre klager». Men vi får ikkje vite at klagen måtte framførast for ein islamsk domar og dømast etter islamsk rett, der vitneprov frå muslimar skal tilleggjast størst vekt. Dette er sjølvsagt heilt vesentleg for å forstå korleis systemet fungerte.

Om jizya, den ekstra skatten som kristne og jødar måtte betale, skriv Smilden at den var «en plikt de hadde fordi de ikke tjente i hæren». Dette er ikkje rett. Alle historiske islamske samfunn har kravd jizya frå ikkje-muslimar, men dei har sjeldan hatt allmenn verneplikt for muslimar, og skatten vert heller ikkje grunngjeven slik i Koranen. Jizya er ein særskatt som dei vantru skal betale for å få lov til å leve under islamsk herredøme, og for at dei skal verte audmjuka.

Elles vart også kjernetroppane i hæren rekrutterte frå dei kristne, ved at kristne smågutar vart tekne frå foreldra, omskorne og tvangsomvende til islam, for sidan å gjere teneste som soldatslavar.

Forsøka på å spinne historia til osmansk fordel leier til vurderingar som denne, om massakrane i Kairo etter erobringa i 1517: «Brutaliteten viser at mange europeeres påstand om at det bare var kristne som var utsatt for slik behandling av osmanene, overhodet ikke holder vann». Altså: Muslim drep muslim, det provar at kristen er fordomsfull.

Eit anna døme: «I gatene måtte kvinnene gå tildekket. Det hadde også sine fordeler. Det fins nemlig mange historier om kvinner som besøkte sine elskere når de var ute av huset.» Dette er det heilt enkelt ikkje mogleg å ta seriøst.

Harem

I kapittelet om harem skriv Smilden at «forskning de siste tiåra har bidratt til å avlive en del myter om haremet og samtidig gitt et mer nyansert bilde av institusjonen», men på elleve sider finn eg ingen døme på kva som er mytar og korleis biletet no er nyansert. Derimot finn eg døme på amerikansk akademisk svada, som dette sitatet frå Leslie P. Peirce: «Seksuelle relasjoner mellom sultanene og utvalgte kvinner i haremet var av nødvendige grunner omgitt av lover, og strukturen hadde som mål å tilpasse og dermed kontrollere sultanens seksuelle aktivitet.»

Smilden fortel oss ikkje kva for «lov» og «struktur» som «tilpassa» og «kontrollerte» sultanen, men det dreier seg altså om islamsk lov, som tillèt ein mann ikkje berre å ha fire koner, men også eit uavgrensa tal slavinner som han fritt kunne utnytte seksuelt. For det kristne Europa var dette sjølvsagt framandt.

I 1534 skjedde det for første gong at sultanen gifte seg med ei slik slavinne, ukrainske Roxelana. Dette vekte stor interesse i Vesten, og det finst mange samtidige vestlege bilete av ho, både som måleri og masseproduserte koparstikk. Om dette fortel Smilden at «på grunn av Vestens frykt for kvinnelig autoritet ønsket ikke venetianere og andre europeere å fremheve hennes makt. Det kunne jo være smittsomt». (180)

Påstanden tyder på manglande kjennskap til tilhøva i Europa på same tid. I Europa fanst det ikkje berre dronningar som hadde makt gjennom ektemannen, slik Roxelana hadde, men også regjerande dronningar som Isabella av Spania, Maria Stuart av Skottland og Elisabet av England, og det fanst kvinnelege guvernørar som Maria og Margareta i Nederlanda. I islamske land kunne kvinner derimot ikkje utøve politisk makt i eige namn.

Vi veit ikkje korleis Roxelana såg ut, for det finst ingen osmanske portrett av ho. Dei vestlege bileta er fantasiportrett, men det dei har sams, er at dei ikkje er haremsfantasiar, men syner ei dronning med verde og autoritet. Dette er Vestens eige bilete av kva ei dronning skal vere.

Slaveri

Roxelana vart teken som slave som tenåring under eit raid ein stad i Ukraina. Gjennom fleire hundre år var dette landet ei hovudkjelde for slavar til den islamske verda, ikkje minst sexslavar, sidan lyshuda kvinner var mest ettertrakta. I alt vart fleire millionar menneske eksporterte frå Aust-Europa til slavemarknadar i Det osmanske riket, og Krim-khanatet levde av denne handelen fram til det vart erobra av Katarina den store i 1774.

I Smildens framstilling ligg vekta på dei særs få slavane som fekk viktige stillingar ved sultanens hoff. Elles fortel han at slaveriet var «langt mer humant» enn i Amerika, men utan å gje noka grunngjeving for dette. I røynda var slavane rettslause og kunne drepast utan lov og dom, og difor heilt prisgjevne eigarane.

Kunst, kultur og vitskap

I kapittelet om kunst, kultur og vitskap heiter det at «i løpet av de seks hundre åra det osmanske riket eksisterte, ble det gjort stor framgang innen vitenskap og teknologi, inkludert matematikk, astronomi og medisin», men Smilden gjev ingen døme på slike framsteg, og heile kapittelet er på berre litt over to sider.

Skal ein rettferdiggjere eit imperium, er det jo gjerne her ein hentar argument, som når ein skal syne at det britiske imperiet var a good thing. Men det smått utrulege med Det osmanske riket er at det stod utanfor den enorme utviklinga som gjekk føre seg i dei europeiske nabolanda på same tid.

Her var ein keisarleg hovudstad på 1700-talet der det knapt var mogeleg å få reparert eit ur eller å få slipt ei linse. Trykkeri fanst for språka til jødane og dei kristne. Den første boka på tyrkisk vart først trykt i 1726, nær 300 år etter Gutenberg, og trykkeriet vart nedlagt etter få år.

Sidan dei ikkje kunne latin, stod osmanarane også utanfor den vitskaplege revolusjonen. Kulturskilnaden var enorm, og han dreidde seg om langt meir enn religion. Når europearane meinte dette var eit tilbakeliggjande land, var det ikkje heilt utan grunn.

Boka er illustrert med bilete som er henta frå opne kjelder på nettet. Det er greitt nok, men slike bilete er kjelder og bør handsamast slik. Vi må få vite dato, kunstnar og kvar dei kjem frå. Til dømes er alle portretta av osmanske herskarar i boka måla av vestlege kunstnarar, på vestleg oppdrag. Utan informasjon om dette vil lesarane tru at dei er osmanske. Det er særs relevant å vite at det praktfulle portrettet av Suleyman I er måla av Tizian og hang i slottet til erkehertugen av Austerrike; det syner at det vestlege biletet av «tyrken» slett ikkje berre var ein karikatur.

Prioritering

Å skrive ein kort introduksjon til eit fagområde er ei vanskeleg oppgåve. Det krev brei oversikt og eit nært tilhøve til stoffet gjennom lang tid, då vil ein kunne skrive kort utan å verte overflatisk.

Slik er ikkje denne boka, og det syner seg alt i disposisjonen. Hovuddelen er på 130 sider med kronologisk framstilling som i stor grad handlar om sultanar og krigar. Deretter kjem 70 sider med tematiske kapittel av rett tilfeldig innhald. Prioriteringa i desse kapitla er underleg: elleve sider om harem, to om økonomi, to om kunst, kultur og vitskap. Her er ikkje noko eige kapittel om religion, men éi side om «religionens menn», som kjem rett etter ei halv side om flyvåpenet.

Til dels gjev desse kapitla inntrykk av at forfattaren ikkje har noko særleg å seie. Om banksystemet heiter det såleis: «Problemet helt fra starten var at denne virksomheten ble kontrollert av en liten gruppe rike mennesker, hvorav så godt som ingen var tyrkere.» Kven var desse folka? Kvifor var det eit problem at dei ikkje var tyrkarar?

Éi side er vigd «religionens menn». Her får vi vite at ein mufti kunne skrive ut ein fatwa, men ikkje kva ein fatwa i realiteten er. Vi får vite at kadiane «administrerte både religiøse og sivile lover», men saka er jo at islamsk rett ikkje skil mellom desse – til skilnad frå kyrkjeretten, som har dette namnet nettopp fordi han gjeld eit avgrensa felt ved sida av den verdslege retten.

Skal ein forstå slike skilnader, må ein samanlikne. Då treng ein grundige kunnskapar om begge kulturane, både den osmanske og den vestlege. For dei som er interesserte i emnet, vil eg tilrå dei to bøkene av Bernard Lewis’ The Muslim Discovery of Europe og The Emergence of Modern Turkey.

Gjert Vestrheim

Gjert Vestrheim er professor i gresk ved Universitetet i Bergen og fast bokmeldar i Dag og Tid.