Sakprosa

Ben Macintyre:

The Spy and the Traitor. The Greatest Espionage Story of the Cold War

Crown, London 2018

Fyrst ei metaopplysning: Eg har lese denne boka på engelsk. Sidan eg diverre sjeldan er innom norske bokhandlarar, men kjøper alt på Amazon, var eg ikkje klar over at ho i januar vart gjeven ut på Kagge forlag med tittelen Spion og forræder. John le Carré kallar boka den «beste sanne spionsoga eg nokon gong har lese». Eg er samd, men eg vil òg leggja til at eg ikkje har lese ei fiksjonsforteljing som var like spanande.

Ben Macintyre er til vanleg kommentator i The Times, men han har slege seg stort opp som spionekspert og spesialist på spesialoperasjonar og -soldatar. Han har laga dokumentarseriar for BBC og gjeve ut mange bøker. Eg vil ikkje kalla han historikar, bøkene og seriane hans manglar ofte den store konteksten og er ikkje djupanalytiske. Macintyre er ein fabelaktig journalist og skriv fantastisk godt. Bøkene hans er også gjevne ut som lydbøker der han sjølv les. Om du held på med hagearbeid eller køyrer bil eller gjer anna rutinearbeid, får du ikkje betre underhaldning enn å høyra Macintyre lesa med nydeleg Oxford-aksent og særmerkt personleg uttale.

Skadde menneske

Denne boka er om Oleg Gordijevskij, som vart fødd inn i ein prominent KGB-familie i 1936 og voks opp i huskompleksa til KGB. I dag lever han på løynd adresse i England, som han gjort dei siste 35 åra. Macintyre har intervjua han over mange år, og det verkar på eit vis som han er den einaste venen Gordijevskij har.

Det er dei «skadde av lagnaden og naturen» som vert spionar, lærte KGB opp rekruttar til å tenkja når dei skulle skaffa nye spionar. Gordijevskij er sjølv eit godt døme på kor rett den læresetninga er. Han var einsam då han budde i Sovjet, han var einsam då han var forrædar, og han har vore einsam i alle åra etter at han hoppa av. Det mest imponerande med Gordijevskij er at han ikkje har bukka under.

Både Oleg og den eldre broren var skuleflinke og hadde lett for å læra seg språk. Dei tok sjølvsagt båe utdanning innanfor KGB-systemet. Broren drakk seg i praksis i hel, Oleg vart i 1974, då han var tilsett ved den sovjetiske ambassaden i København, spion for Storbritannia. Grunnen til at Gordijevskij er kjend for nordmenn, er at det var han, via britane, som tipsa norsk etterretning om både Gunvor Galtung Haavik og Arne Treholt, som har ein sentral plass i boka. Om du les boka og framleis har sympati med Treholt, har du ikkje forstått kva du har lese.

Puslespelet

Gordijevskijs store talent var at han på basis av lite informasjon – KGB-byråkratiet var notorisk mistruisk, det store biletet hadde berre den absolutt øvste leiinga – sette saman bitane. Eit rykte der, eit kort telegram her, eit snok i eit arkiv der gjorde at Gordijevskij i ei særmerkt grad makta å sjå samanhengar.

Gordijevskij fekk ein stor karriere i KGB-systemet. Britane var sentrale her. MI6 gjennomførte den eine analysen etter den andre basert på opne kjelder og ufarlege opplysningar og fôra Gordijevskij med desse. Han skreiv dei om, gav dei ein personleg tøtsj og sende dei til Moskva. Til slutt vart han leiar for KGBs kontor ved ambassaden i London.

Grunnen til at han vart avslørt, var det enkle faktum at MI6 nekta å dela informasjon om kven han var, med CIA. CIA gjennomførte difor eigne analysar og kom til at moldvarpen måtte vera Gordijevskij. Ein som var med på dette detektivarbeidet, gav informasjonen vidare til KGB, som kalla Gordijevskij heim frå London. MI6 lét han fara i vona om at han ikkje var avslørt. Det var han på eit vis ikkje, for KGB vanta prov, og underleg nok var KGB så legalistiske at dei ikkje ville avliva han før dei hadde gjennomført ei «rett» etterforsking.

MI6 hadde likevel gjennom mange år hatt ein plan om kva dei skulle gjera dersom Gordijevskij var heime og signaliserte at han truleg var avslørt. Smuglinga av Gordijevskij sumaren 1985 i bagasjerommet på ein bil gjennom Sovjet, vidare inn i Finland og Noreg, er spaningshøgdepunktet i boka. Soga vert delt ut i små bitar gjennom boka. Ved kvart nytt spaningsklimaks kuttar Macintyre av, og lesarane vert tvinga til å storma vidare i teksta.

Endra Reagan

Det kanskje viktigaste arbeidet for Vesten gjennomførte Gordijevskij etter at han hadde hoppa av. Han møtte leiinga i Det kvite huset og i CIA og overtydde dei om at Sovjet faktisk trudde at USA hadde planar om å gå til fyrsteåtak på Sovjet med atomvåpen, og at det var ei stigande kjensle i Moskva av at dei måtte slå til fyrst. Og nett av di leiinga i Sovjet ynskte å få prov på ein slik plan, gav KGB-agentane leiinga «prov» på slike planar.

Gordijevskijs analysar og informasjon fekk Reagan til å endra retorikk. Her høyrer det rett nok med å nemna at Reagan vart sterkt prega av filmen The Day After, som synte konsekvensane av atomkrig. Reagan byrja gong på gong å understreka kor farlege atomvåpen var. Men informasjonen frå Gordijevskij hjelpte han på vegen. Dessutan la Gordijevskij føringar på kva slags forhandlingstaktikk Reagan skulle nytta.

Enden på soga vart diverre ikkje at KGB vart øydelagd. Dei tok over makta i det som vart Russland.

Jon Hustad

Jon Hustad er journalist i Dag og Tid.