Sakprosa

Bjørn Magnus Berge:

Kongens taler
1933–1990

Cappelen Damm

Bjørn Magnus Berge er for tida ekspedisjonssjef og sekretær for Ministerkomiteen i Europarådet. Der har han jobba tett saman med Jagland dei siste ti åra, men han har òg skrive tre bøker om politiske talar. No har han skrive ei fjerde bok om talar, denne gongen om og med dei kongelege (kringkasta) nyårstalane frå 1933 til 1990. Faktisk skal det koma ei femte bok med kong Haralds talar. Så dette er ein god søknad om Berge skulle ønskja å jobba litt høgare på rangsstigen enn eit skarve Europaråd, nemleg hos kongen sjølv.

Boka har 58 todelte kapittel, der Berge i første del av dei tar føre seg det som har hendt i året som har gått. Sjølvsagt ikkje alt, for det får ein ikkje med seg på rundt seks sider, men det som er bakgrunnen for det talen spesifikt tar opp. I andre del kjem sjølve talen, som normalt er på rundt to sider.

Rituelle talar

Eg skulle tru at dei fleste skjønar at dette vert litt enerverande å lesa seg gjennom. Held det ikkje med éin kongeleg nyårstale i året? Slike talar har primært ein rituell funksjon. Dei er ein del av «the same procedure as last and every year», slik at vi får ei avslutting på eitt år og kan innretta oss på det nye. Det er overgangsrituelle performative (utførande) ord. At dei vert sagt, er viktigare enn kva som vert sagt. Slik som i anekdoten, forståeleg i lys av alle dei ulike opningane Olav hadde gjort, om at han ein gong, då han skulle opna eit sjukehus, sa: «Hermed erklærer jeg broen for åpnet.» Sjukehuset vart likevel opna.

Samlinga av talar gjer det mogeleg å abstrahera ut mønsteret for ein rituell nyårstale. Det viser seg å ha vore merkeleg stabilt gjennom alle desse åra, sjølv om einskilde endringar langsamt viser seg. Til dømes går kongen i dei første talane rett på innhaldet, utan mottakaradressering. Det er først i 1940 at Haakon innleiar med «Kjære landsmenn!». Så vert det andre variantar, som «Til alle norske!», «Norske kvinner og menn!», «Kjære lyttere, kjære landsmenn!», «Ærede landsmenn!». Men frå 1958 er det berre «Kjære landsmenn!».

I 1981 har kongen vorte gjort merksam på at denne tiltaleforma kan bryta med likestillinga, og gjer det då klårt at han med ordlyden, som han likevel vil halda fram med, rettar seg til alle kjønn. Året etter presiserer han at ordlyden òg omfattar innvandrarar som har vorte norske statsborgarar.

Internasjonal spenning

Så til sjølve innhaldet: Der skal det vera med ein passus om den internasjonale spente situasjonen, med ei von om at det skal verte meir fred i det komande året, og ein appell om å vera optimistar, gjerne med tiltru til SN og dei fredsbevarande styrkane i framande land: «Svartsyn gir ingen fremgang eller løsning av våre problemer.»

Dinest følgjer ein gjennomgang av årets ulukker, anten det er flom-, skred-, skipskatastrofar eller anna. Her vert medkjensle uttrykt. Med åra vert medkjensla utvida til å gjelda alle dei som lever i einsemd. Reisene til kongen, særleg i Noreg, vert så nemnde, med takksemd for god mottaking. Eit og anna kulturelt jubileum vert omtalt. Til sist følgjer ønsket om godt nyår, som gjennom mange år særleg vert retta til dei som bur på Svalbard, og, noko merkeleg, dei fire eller fem som er på Jan Mayen. Men òg folk i utanriksfart, krigsseglarar og krigsinvalidar får med seg gode ønske.

Upolitisk

Samstundes er det noko som ikkje må nemnast: politiske meiningar. For ein konstitusjonell konge står over desse, og skal fremja einskap og fellesskap, slik som i nyårstalen i 1974, etter den splittande EU-avstemminga: «Vi er så få her i landet. Vi har ikke råd til å la forskjeller i oppfatning og følelser lage skille i folket.»

Dette gjer sjølvsagt talane noko tannlause. Eigentleg kunne eit dataprogram skriva dei. For det må òg seiast at ingen av talane er stor litteratur, slik som til dømes Churchills talar. Utan at Berge legg an til kritiske analysar, snarare tvert i mot: Her er for det meste panegyrikk som blomstrar, til dømes om kor flink Haakon var til å stå imot press for å ta ikkje-konstitusjonell makt. Men Olav lét seg utnemna til forsvarssjef i 1944! Og var det verkeleg Haakon som i ein tale i 1952 fekk Ap-regjeringa til å la vera å redusera bustadbygginga?

Språket

Nokre ord om språket i talane: Dei er skrivne på riksmål/bokmål. Men i 30-åra må taleskrivaren (Arne Ording?) ha vore tilhengjar av radikalt bokmål, for ordet «høve» vert brukt fleire gonger. Etter krigen er slikt vekke i takt med samanbrotet for samnorsk. No vert talane skrive på moderat bokmål. Derimot aldri på nynorsk, noko som er overraskande. Skulle ikkje mållova gjelda for slottet? Jau, eg skjønar at Haakon, som var dansk, ikkje kunne bruka nynorsk. Og heller ikkje Olav som med sin dysleksi hadde problem nok med å lesa opp bokmålstekstar. Men Harald har vel ikkje slike orsakingar? Engelsk går jo greitt.

Til slutt: Kven er det Kongens taler passar for? Ikkje historikarar, for Berges historieoppramsingar er overflatiske. Kan hende dei mest ihuga monarkistar? Og sjukeheimar for gamle med dårleg husk? I det minste må boka vera ei perfekt konfirmasjonsgåve til Ingrid Alexandra. Så kan ho å få med seg tradisjonen ho står i når ho sjølv skal lesa nyårstalar.

Arild Pedersen

Arild Pedersen er professor emeritus ved Universitetet i Oslo og fast skribent i Dag og Tid.