Kolonimakt eller sjølv koloni?
Roar Løken spenner opp eit stort lerret over historia til slavehandelen, men blir uklår i spørsmålet om Noreg var ei kolonimakt eller sjølv ein koloni.
T.v.: Slavemarknad i Nieuw Amsterdam – dagens New York. Nordmenn deltok òg i denne handelen, men under dansk eller, som her, nederlandsk herredøme. Gravering etter ein illustrasjon av Howard Pyle (utsnitt). T.h. boka Slaveri, kolonihandel og rasisme av Roar Løken.
Sakprosa
Roar Løken:
Slaveri, kolonihandel og rasisme. Virkningene for Norge
Solum Bokvennen
I Stortingsmelding nr. 15 (2008–2009) står dette: «I motsetning til verdens stormakter har Norge få store økonomiske og strategiske interesser globalt, og vi har ingen kolonial fortid.» Dette synet på norsk soge ligg til grunn for Noregs rolle som stormakt innan fred og konfliktløysing. Historieskriving er òg identitetsforming. Men var Noreg ein skuldlaus utkant i eit herskesjukt Europa gjennom hundreår med slavehandel og koloniutbyting?
Nei, seier Roar Løken, som i haust gav ut Slaveri, kolonihandel og rasisme. Virkningene for Norge. Det er ei bok på 506 sider og gjev eit omfattande bilete av Noreg og norsk kontakt med det som den gong heitte Vest- og Austindia. Eg blir overtydd av Løkens «nei», for nordmenn i Danmark-Noreg var å finne i alle delar av slave- og kolonihandelen, men samtidig får eg ikkje merkelappen «Noreg som kolonimakt» til å stemme.
Svart og kvit handel
I 2020 gav Roar Løken ut De dansk-norske tropekoloniene. På framsida ser vi eit skip på veg ut ei hamn. Slaveri, kolonihandel og rasisme har eit målarstykke på framsida som er veldig likt, men denne gongen kjem skuta inn i hamna. Det kan tolkast symbolsk: Løken kjem med utfyllande informasjon til den fyrste utgjevinga.
No blir dei lange liner dregne: Løken går til opphavet og til ukjende sider ved slavehandelen, til dømes får vi vita at det arabisk-muslimske slaveriet var like omfattande som europeisk handel med svarte menneske over Atlanterhavet. Løken viser undervegs til interessant ny forsking på feltet – om den utbreidde skikken med å kastrere mannlege slavar i arabiske land – og til ulike synspunkt hjå forskarar – med viktige namn som den senegalesiske Tidiane N’Diaye. Vi får òg høyre om den kvite slavehandelen, der Løken refererer til forskarar på heimebane, som Torbjørn Ødegaards bøker om Barbareskstatane i Nord-Afrika.
Kapittelet byd på overraskingar for dei som har eit svartkvitt-bilete av debatten. Muammar al-Gaddafi bad om orsaking for arabisk deltaking i afrikansk slavehandel i 2010, og vi får vita at jamvel urfolk i Amerika hadde svarte slavar.
Løken gjev òg perspektiv på den europeiske slavehandelen: «Ingen andre slavehandelnasjoner kan måle seg med Portugal. Omkring 47 % av slavene som ble fraktet over Atlanteren kom med portugisiske skip, til sammen meir enn 5,8 millioner mennesker.» Danmark-Noreg er minstemann på det europeiske synderegisteret: 111.040 slavar, 1 prosent av den totale slavehandelen.
«30 prosent av sjøfolket i den nederlandske orlogsflåten var nordmenn.»
Mange digresjonar
I påfylgjande kapittel spenner Løken opp eit panorama: kolonihandelen med Dansk Vestindia, øyane i Karibia og Trankebar i India. Løken går inn i alle fasettar av kolonihandelen og viser kor tett samanvovne dei var, slik at det ikkje er mogeleg å sjå slavehandelen som eit isolert fenomen: Nordmenn var med i produksjon av og handel med jarn, tømmer, vinkanner og kanonkuler, ja, liketil jarnomnar og så bortetter. Løken viser særleg korleis ei embetsmannsslekt kjend frå 1814, Anker, var involvert i vestindiafart, men nemner òg andre nordmenn i handelstrafikk og i koloniadministrasjon.
Den breie penselen til Løken fører til mange digresjonar, vi høyrer om opphavet til rom, grogg og punsj, historia bak omgrepet «linjeakevitt». Dei er interessante, men fører oss ofte langt av lei.
I dei siste kapitla – om slaveri, moral og rasisme – blir penselstroka for tynne og breie. Vi får servert det eine temaet etter det andre, på nokre sider kvar: barnesoldatar, raseskiljepolitikk i USA, jødeparagrafen, rasisme under covid-19-pandemien med meir. Her nemner han òg eit emne som er ein interessant parallell til den historiske slavedrifta, liveigenskap i Danmark, men det blir òg i stutte drag.
Den opne metoden gjeld også kjeldebruken, for Løken omtalar lesarinnlegg i aviser på lik line med tunge vitskaplege avhandlingar. Lesaren må altså ha eit kritisk blikk for kvar Løken hentar stoffet sitt frå, men boka rommar likevel eit imponerande kjeldemateriale for dei som vil setja seg inn i temaet.
Var Noreg kolonimakt?
Den nok mest interessante delen av boka er kapittel 4: «Var Norge en kolonimakt og en slavenasjon eller var landet selv en koloni?» Den nemnde opne metoden gjer spørsmålet vanskeleg å svara på, for Løken viser til alt frå seriøs forsking, NRK-sendingar og mastergradsoppgåver til ein seminarrapport frå Presteforeningen. Svaret finn han i eit nederlandsk kart frå 1662 – der står det skrive «Norvegia Regnum».
Løken konkluderer at «nederlenderne på denne tiden tilsynelatende så på Norge som noe for seg selv, selv om dette var midt under dansketiden». Løken kunne like gjerne ha referert til ei nederlandsk omsetjing frå 1652 av Olaus Magnus’ kjende verk om dei nordiske landa. I den nederlandske innleiinga til verket heiter det tvert imot at Danmark undertrykkjer nordmenn, ghelijck slaven, «likt slavar».
Så viser Løken til ein statsvitar som har jamført Danmark-Noreg med unionen mellom England og Skottland, og som meiner at Noreg her stod på lik fot som Skottland. Det finst truleg fleire argument imot enn for denne jamføringa. Eit døme er flagget i unionen, Union Jack, som er basert på ei sameining av det engelske og skotske flagget.
Nordmenn seglde nemleg ikkje under norsk flagg under kolonifarten. Dei seglde under dansk flagg – og i tillegg under andre lands flagg, særleg nederlandsk flagg. Som Løken skriv, var 30 prosent av sjøfolka i den nederlandske orlogsflåten nordmenn. Kolonimakta Nederland hadde ein større del av slavehandelen, om lag ein halv million slavar.
Debatten er hard i Nederland òg. Siste nytt der er at ei gate i Amsterdam ikkje lenger kan heite «Kryddernellikgata» på grunn av wokerørsla. Jamvel om det ikkje er slik Løken hevdar – at museum i Nederland, fylte med meisterverk av Rembrandt, er bygde på pengar frå slavehandelen – så er nederlandsk historie nær knytt til slavehandel.
Som stat har Noreg altså «ingen kolonial fortid», men som Roar Løken viser, var nordmenn utan tvil involverte i slavehandel, men då under dansk og nederlandsk kommando.
Ronny Spaans
Ronny Spaans er professor i nordisk litteratur ved Universitetet i Oslo og fast skribent i Dag og Tid.
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Sakprosa
Roar Løken:
Slaveri, kolonihandel og rasisme. Virkningene for Norge
Solum Bokvennen
I Stortingsmelding nr. 15 (2008–2009) står dette: «I motsetning til verdens stormakter har Norge få store økonomiske og strategiske interesser globalt, og vi har ingen kolonial fortid.» Dette synet på norsk soge ligg til grunn for Noregs rolle som stormakt innan fred og konfliktløysing. Historieskriving er òg identitetsforming. Men var Noreg ein skuldlaus utkant i eit herskesjukt Europa gjennom hundreår med slavehandel og koloniutbyting?
Nei, seier Roar Løken, som i haust gav ut Slaveri, kolonihandel og rasisme. Virkningene for Norge. Det er ei bok på 506 sider og gjev eit omfattande bilete av Noreg og norsk kontakt med det som den gong heitte Vest- og Austindia. Eg blir overtydd av Løkens «nei», for nordmenn i Danmark-Noreg var å finne i alle delar av slave- og kolonihandelen, men samtidig får eg ikkje merkelappen «Noreg som kolonimakt» til å stemme.
Svart og kvit handel
I 2020 gav Roar Løken ut De dansk-norske tropekoloniene. På framsida ser vi eit skip på veg ut ei hamn. Slaveri, kolonihandel og rasisme har eit målarstykke på framsida som er veldig likt, men denne gongen kjem skuta inn i hamna. Det kan tolkast symbolsk: Løken kjem med utfyllande informasjon til den fyrste utgjevinga.
No blir dei lange liner dregne: Løken går til opphavet og til ukjende sider ved slavehandelen, til dømes får vi vita at det arabisk-muslimske slaveriet var like omfattande som europeisk handel med svarte menneske over Atlanterhavet. Løken viser undervegs til interessant ny forsking på feltet – om den utbreidde skikken med å kastrere mannlege slavar i arabiske land – og til ulike synspunkt hjå forskarar – med viktige namn som den senegalesiske Tidiane N’Diaye. Vi får òg høyre om den kvite slavehandelen, der Løken refererer til forskarar på heimebane, som Torbjørn Ødegaards bøker om Barbareskstatane i Nord-Afrika.
Kapittelet byd på overraskingar for dei som har eit svartkvitt-bilete av debatten. Muammar al-Gaddafi bad om orsaking for arabisk deltaking i afrikansk slavehandel i 2010, og vi får vita at jamvel urfolk i Amerika hadde svarte slavar.
Løken gjev òg perspektiv på den europeiske slavehandelen: «Ingen andre slavehandelnasjoner kan måle seg med Portugal. Omkring 47 % av slavene som ble fraktet over Atlanteren kom med portugisiske skip, til sammen meir enn 5,8 millioner mennesker.» Danmark-Noreg er minstemann på det europeiske synderegisteret: 111.040 slavar, 1 prosent av den totale slavehandelen.
«30 prosent av sjøfolket i den nederlandske orlogsflåten var nordmenn.»
Mange digresjonar
I påfylgjande kapittel spenner Løken opp eit panorama: kolonihandelen med Dansk Vestindia, øyane i Karibia og Trankebar i India. Løken går inn i alle fasettar av kolonihandelen og viser kor tett samanvovne dei var, slik at det ikkje er mogeleg å sjå slavehandelen som eit isolert fenomen: Nordmenn var med i produksjon av og handel med jarn, tømmer, vinkanner og kanonkuler, ja, liketil jarnomnar og så bortetter. Løken viser særleg korleis ei embetsmannsslekt kjend frå 1814, Anker, var involvert i vestindiafart, men nemner òg andre nordmenn i handelstrafikk og i koloniadministrasjon.
Den breie penselen til Løken fører til mange digresjonar, vi høyrer om opphavet til rom, grogg og punsj, historia bak omgrepet «linjeakevitt». Dei er interessante, men fører oss ofte langt av lei.
I dei siste kapitla – om slaveri, moral og rasisme – blir penselstroka for tynne og breie. Vi får servert det eine temaet etter det andre, på nokre sider kvar: barnesoldatar, raseskiljepolitikk i USA, jødeparagrafen, rasisme under covid-19-pandemien med meir. Her nemner han òg eit emne som er ein interessant parallell til den historiske slavedrifta, liveigenskap i Danmark, men det blir òg i stutte drag.
Den opne metoden gjeld også kjeldebruken, for Løken omtalar lesarinnlegg i aviser på lik line med tunge vitskaplege avhandlingar. Lesaren må altså ha eit kritisk blikk for kvar Løken hentar stoffet sitt frå, men boka rommar likevel eit imponerande kjeldemateriale for dei som vil setja seg inn i temaet.
Var Noreg kolonimakt?
Den nok mest interessante delen av boka er kapittel 4: «Var Norge en kolonimakt og en slavenasjon eller var landet selv en koloni?» Den nemnde opne metoden gjer spørsmålet vanskeleg å svara på, for Løken viser til alt frå seriøs forsking, NRK-sendingar og mastergradsoppgåver til ein seminarrapport frå Presteforeningen. Svaret finn han i eit nederlandsk kart frå 1662 – der står det skrive «Norvegia Regnum».
Løken konkluderer at «nederlenderne på denne tiden tilsynelatende så på Norge som noe for seg selv, selv om dette var midt under dansketiden». Løken kunne like gjerne ha referert til ei nederlandsk omsetjing frå 1652 av Olaus Magnus’ kjende verk om dei nordiske landa. I den nederlandske innleiinga til verket heiter det tvert imot at Danmark undertrykkjer nordmenn, ghelijck slaven, «likt slavar».
Så viser Løken til ein statsvitar som har jamført Danmark-Noreg med unionen mellom England og Skottland, og som meiner at Noreg her stod på lik fot som Skottland. Det finst truleg fleire argument imot enn for denne jamføringa. Eit døme er flagget i unionen, Union Jack, som er basert på ei sameining av det engelske og skotske flagget.
Nordmenn seglde nemleg ikkje under norsk flagg under kolonifarten. Dei seglde under dansk flagg – og i tillegg under andre lands flagg, særleg nederlandsk flagg. Som Løken skriv, var 30 prosent av sjøfolka i den nederlandske orlogsflåten nordmenn. Kolonimakta Nederland hadde ein større del av slavehandelen, om lag ein halv million slavar.
Debatten er hard i Nederland òg. Siste nytt der er at ei gate i Amsterdam ikkje lenger kan heite «Kryddernellikgata» på grunn av wokerørsla. Jamvel om det ikkje er slik Løken hevdar – at museum i Nederland, fylte med meisterverk av Rembrandt, er bygde på pengar frå slavehandelen – så er nederlandsk historie nær knytt til slavehandel.
Som stat har Noreg altså «ingen kolonial fortid», men som Roar Løken viser, var nordmenn utan tvil involverte i slavehandel, men då under dansk og nederlandsk kommando.
Ronny Spaans
Ronny Spaans er professor i nordisk litteratur ved Universitetet i Oslo og fast skribent i Dag og Tid.
Fleire artiklar
Med jamne mellomrom legg Riksrevisjonen, her representert ved riksrevisor Karl Eirik Schjøtt-Pedersen, fram undersøkingar med nokså hard kritikk av korleis vedteken politikk vert gjennomført av forvaltinga.
Foto: Ole Berg-Rusten / NTB
Eit spørsmål om kontroll
I rapport etter rapport kritiserer Riksrevisjonen statlege institusjonar for feil og manglar. Men kva kjem det eigentleg ut av kritikken?
Odd Nordstoga slo gjennom som soloartist i 2004. No har han skrive sjølvbiografi.
Foto: Samlaget
Ein av oss
Odd Nordstoga skriv tankefullt om livet, ut frå rolla som folkekjær artist.
Stian Jenssen (t.v.) var alt på plass i Nato då Jens Stoltenberg tok til i jobben som generalsekretær i 2014. Dei neste ti åra skulle dei arbeide tett i lag. Her er dei fotograferte i Kongressen i Washington i januar i år.
Foto: Mandel Ngan / AFP / NTB
Nato-toppen som sa det han tenkte
Stian Jenssen fekk kritikk då han som stabssjef i Nato skisserte ei fredsløysing der Ukraina gjev opp territorium i byte mot Nato-medlemskap. – På eit tidspunkt må ein ta innover seg situasjonen på bakken, seier han.
President Joe Biden og visepresident Kamala Harris i august 2023. Den økonomiske politikken deira bidrog til å få ned arbeidsløysa, men inflasjonen som tok av i 2022, gjorde større inntrykk.
Foto: Evan Vucci / AP / NTB
Harris blir heimsøkt av inflasjonen
Kanskje vart presidentvalet i USA 2024 avgjort ved bensinpumpene og i matbutikkane.
Noreg er på tredjeplass i kokainbruk i Europa.
Foto: Beate Oma Dahle / NTB
– Meiningslaust å straffe sjuke
Ronny Rene Raveen, tidlegare politimann og rusmisbrukar, vil ha avkriminalisering av rusmisbrukarar og unge opp til 25 år.